Het jaar 1848 staat bekend als het revolutiejaar maar de bloedige straatgevechten in Berlijn, Wenen en Parijs leidden – tot grote teleurstelling van de aartsvader van het socialisme, Karl Marx (1818–1883) – uiteindelijk tot niets. In het autoritair geregeerde Koninkrijk der Nederlanden zat de schrik er desondanks goed in. Onder voortvarende leiding van de liberale politicus Johan Thorbecke (1798-1872) kwam niet alleen in hoog tempo een grondwet tot stand, maar werden ook staatkundige hervormingen doorgevoerd. Binnen het nieuwe politieke bestel richtte dominee Abraham Kuyper (1837-1920) in 1878 de Anti-Revolutionaire Partij (ARP) op: Neêrlands eerste politieke partij. Na de ARP, die de belangen van de gereformeerde medemens behartigde, volgden politieke partijen van hervormden, katholieken, liberalen en socialisten. Er ontstond, kortom, een levendig parlementair discours met als één van de belangrijkste politieke kwesties de invoering van het algemeen kiesrecht. Voor alle partijen van groot belang, maar met name de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP) koesterde hoge verwachtingen van het algemeen kiesrecht omdat de socialisten op een enorme verkiezingsoverwinning rekenden. En, met de veronderstelde verkiezingsoverwinning in the pocket, hoopte men snel de socialistische heilstaat te kunnen gaan realiseren. Toen in 1901 evenwel het kabinet-Kuyper tot stand kwam – een coalitie van gereformeerden, hervormden en katholieken – werd de beslissing over introductie van het algemeen kiesrecht door minister-president Abraham Kuyper op de lange baan geschoven. Dit gegeven – in combinatie met gelegenheidswetgeving, bedoeld om stakingen te breken – leidde tot enorme frustratie bij de SDAP. De spotprenttekenaar Albert Hahn (1877-1918) kreeg zodoende toestemming van de SDAP-partijleiding om in socialistische kranten en tijdschriften helemaal los te gaan op confessionele partijen in het algemeen en ‘christenpolitici’ in het bijzonder. Bovenstaand een van Hahns beroemdste prenten, uit 1903, met Abraham Kuyper die een stakende arbeider wurgt. Geinig detail 1 De vrijheid van meningsuiting was aan het begin van de twintigste eeuw in Nederland min of meer absoluut omdat de overheid zich beperkte tot het handhaven van de openbare orde. Hahn kon dan ook zonder problemen de draak steken met religieuze eigenaardigheden en ‘christenpolitici’ (met satanisch genoegen) van huichelarij betichten. Het confessionele deel der natie klaagde weliswaar steen en been – bijvoorbeeld over bovenstaande spotprent getiteld ‘Het moderne kruis’ uit 1910 (opklikken) – maar stond destijds nog machteloos. Tot op het bot getergde ‘christenpolitici’ zouden de als uiterst beledigend ervaren prenten van Hahn – die in 1918 overleed – echter niet vergeten. In 1932 zag de antirevolutionaire minister van Justitie Jan Donner – jawel, de opa van Piet Hein "sharia invoeren moet democratisch kunnen" Donner – na publicatie van hem onwelgevallige prenten in het communistische dagblad De Tribune zijn kans schoon om de Wet inzake smalende godslastering te introduceren. Geinig detail 2 Tot aan de grandioze intocht van de islam was het in linkse kringen volkomen vanzelfsprekend religie, in al zijn varianten, belachelijk te maken. Het gemak waarmee politieke partijen ter linkerzijde van het politieke spectrum – denk hierbij aan PvdA en GroenLinks – hebben gebroken met de eigen, antiklerikale geschiedenis is derhalve opvallend te noemen. Nu de islam, via DENK, in het parlement is vertegenwoordigd, rijst de vraag of hedendaagse politieke cartoonisten de moed zullen hebben de draad van Albert Hahn weer op te pakken en ‘islamopolitici’ als huichelaars te ontmaskeren.

In de zeventiende eeuw waren zowel de bijbel als de klassieke oudheid niet langer maatgevend als bron van kennis en voltrok zich de zogenaamde Wetenschappelijke Revolutie. De Fransman René Descartes (1596-1650) benadrukte het belang van zuiver redeneren – met behulp van wiskunde – en de Brit Francis Bacon (1561-1626) wees op het belang van waarneming en experiment. Met andere woorden: rationalisme en empirisme wonnen het in de zeventiende eeuw definitief van het kritiekloos accepteren van gezag en gevestigde reputaties. Eén van de grootste overwinningen van de wetenschap op religieuze gezagsdragers was de evolutietheorie van de Britse bioloog Charles Darwin (1809-1882). Darwin had lang geaarzeld alvorens On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life in 1859 te publiceren omdat hij zelf ook wel aanvoelde dat zijn theorie tot grote ophef zou leiden. Darwin stelde immers in On the Origin of Species dat de aarde miljoenen jaren oud zou zijn en dat soorten zich ontwikkelden via ‘natuurlijke selectie’. Darwins theorie ontzenuwde daarmee niet alleen het Scheppingsverhaal maar, in het verlengde daarvan, élke religieuze claim het leven, het heelal en de rest te kunnen verklaren. God werd door Darwin overbodig gemaakt en om het allemaal nóg erger te maken, rekende hij Homo sapiens tot de primaten. Onderzoek heeft de bevindingen van Darwin goeddeels bevestigd en geleerden bakkeleien tegenwoordig over de vraag of de mens, genetisch gezien, voor 95% dan wel 99% identiek is aan de chimpansee. Hoe dan ook, de evolutietheorie sloeg in als een bom en alle consternatie kwam uiteraard ook tot uitdrukking in spotprenten. Bovenstaand een spotprent uit het Franse satirische tijdschrift La petite Lune uit 1878 met Darwin als aap tussen het aanlokkelijke fruit van ‘l’arbre de la science’. Een satirisch bedoelde verwijzing naar ‘l’arbre de la science du bien et du mal’ uit Genesis 2:17.

De volksvertegenwoordigers die tegenwoordig namens de VVD zitting nemen in het parlement noemen zichzelf weliswaar liberaal maar zijn in de praktijk belangenbehartigers van het bedrijfsleven. Dat was vroeger anders. Er is een tijd geweest dat het liberalisme (het politieke gedachtegoed van de negentiende-eeuwse bourgeoisie) de drijvende kracht was achter talloze revoluties die wereldwijd de weg vrij zou maken voor democratische ontwikkelingen. Nadat Napoleon Bonaparte definitief was verslagen door geallieerde legers in de slag bij Waterloo (1815) volgde in Frankrijk een periode die bekend staat als de Franse Restauratie. Tijdens de Restauratie bestegen de jongere broers van de onthoofde Lodewijk XVI – te weten Lodewijk Stanislaus Xaverius (1755-1824) en Karel Filips (1757-1836) – de Franse troon als respectievelijk Lodewijk XVIII en Karel X. Lodewijk XVIII zag in dat de tijden waren veranderd en respecteerde de door de geallieerden opgelegde persvrijheid. Karel X was echter hardleers, maar vergiste zich in de binnenlandse politieke krachtsverhoudingen toen hij tóch probeerde censuur in te stellen. In 1830 brak zodoende de zogenaamde Julirevolutie uit en werd Karel X verjaagd. Zijn opvolger koning Lodewijk Filips I (1773-1850) – afkomstig uit een andere adellijke familie dan zijn voorgangers – werd met enthousiasme door de bourgeoisie begroet omdat hij aangaf open te staan voor democratische hervormingen, zoals uitbreiding van het stemrecht. Desondanks ging het onder ‘burgerkoning’ Lodewijk Filips helemaal mis. Daar zijn een aantal redenen voor aan te geven – denk aan hongersnood en economische rampspoed – maar ook het traineren van de beloofde hervormingen en pogingen tot persbreidel speelden een rol. In 1848 kwamen arbeiders en bourgeoisie gezamenlijk in opstand en zag Lodewijk Filips zich genoodzaakt naar Groot-Brittannië te vluchten. Na de revolutie van 1848 werd Frankrijk voor de tweede keer een republiek. Bovenstaande spotprent Le trône brulé toont een sleutelmoment uit de revolutie van 1848: het verbranden van de Franse troon.

De afgelopen weken (een, twee, drie) is een aantal kantelmomenten in de Westerse geschiedenis aan de orde geweest. Na de Glorious Revolution en, in het verlengde daarvan het ontstaan van een ‘publieke sfeer’, kon de parlementaire democratie zich in Engeland verder ontwikkelen. In Frankrijk daarentegen was sprake van ernstige stagnatie. Na de dood van Lodewijk XIV in 1715 veranderde er onder zijn opvolger Lodewijk XV (1710-1774) weinig tot niets: Frankrijk bleef een feodale standenmaatschappij, geregeerd door een despoot. Met als extra eigenaardigheid dat zowel de katholieke kerk als de adel geen belasting betaalden. Dat werd een groot probleem toen, na het voeren van kostbare (en meestal verloren) oorlogen, de bodem van de schatkist in zicht kwam. Voor noodzakelijke (belasting)hervormingen had Lodewijk XV politieke steun nodig van adel en geestelijkheid maar die saboteerden Lodewijks plannen naar hartenlust. Na de dood van Lodewijk XV werd zijn kleinzoon Lodewijk XVI (link: https://www.britannica.com/biography/Louis-XVI) in 1774 dan ook tot koning gekroond van een failliet land. Een interessante periode want in 1776 begon de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog, waarbij Frankrijk de Amerikaanse revolutionairen steunde in hun strijd tegen de Britten. Als gevolg van deze nieuwe oorlog verslechterde de Franse financiële en economische situatie echter nog verder. Nadat krankzinnige financiële manipulaties – met de bedoeling nieuwe leningen los te peuteren bij buitenlandse financiers – waren mislukt, restte Lodewijk XVI in 1789 nog maar één uitweg: het bijeenroepen van de Staten Generaal. De États-Généraux – een adviesorgaan dat de drie standen (adel, geestelijkheid en het volk) vertegenwoordigde – was sinds 1614 niet meer bijeen geroepen en dat riep hooggespannen verwachtingen op. In combinatie met hongersnood en andere malheur ontstond een geladen sfeer die, met de bestorming van de Bastille als symbolisch startpunt, leidde tot de Franse Revolutie. De Franse Revolutie (1789-1799) liep evenwel – in tegenstelling tot de Amerikaanse Revolutie, die daadwerkelijk leidde tot volkssoevereiniteit, grondrechten en democratie – uit op voortdurende radicalisering en tenslotte terreur. Eén van de dramatische dieptepunten van de Franse Revolutie was de onthoofding van koning Lodewijk XVI. Zie de bovenste cartoon, met opklik voor bloederige afloop. De anonieme spotprent getiteld ‘Matière à reflection pour les jongleurs couronnées: qu’un sang impur abreuve nos sillons.’ uit 1793 toont het hoofd van Lodewijk XVI. ‘Matière à reflection pour les jongleurs couronnées’ betekent zoiets als: stof tot nadenken voor gekroonde paljassen. De regel ‘qu’un sang impur abreuve nos sillons’ is een regel uit de Marseillaise – het huidige Franse volkslied – en wil zo veel zeggen als: onrein bloed dat ons land bevloeit. Met ‘onrein bloed’ wordt in de spotprent op sarcastische wijze verwezen naar het bloed van Franse revolutionaire legers die zich opofferden in de strijd tegen royalistische en adellijke contrarevolutionairen. Voor een goed begrip: ‘sang pur’ betekende destijds blauw bloed. De regel ‘qu’un sang impur abreuve nos sillons’ uit de Marseillaise is momenteel onderwerp van discussie in Frankrijk. ‘Sang impur’ (onrein bloed) is door van elk historisch besef gespeende antiracisten namelijk in een xenofoob kader geplaatst en men verlangt daarom aanpassing van het Franse volkslied. Geinig detail Onder het ancien régime (de periode waarin Lodewijk XIV, Lodewijk XV en Lodewijk VI de scepter zwaaiden) konden lastpakken via een lettre de cachet in de gevangenis worden gegooid. Ook Madame de Montreuil kocht een lettre de cachet bij de Franse overheid en liet vervolgens haar schoonzoon Markies de Sade in 1777 opsluiten. Nadat Franse revolutionairen de lettre de cachet in 1790 hadden afgeschaft, kwam deze atheïstische en antiklerikale Verlichtingsfilosoof op vrije voeten. In 1799 publiceerde hij een nieuwe versie van La Nouvelle Justine ou les Malheurs de la vertu – compleet met pornografische illustraties en één van de meest subversieve boeken uit de Westerse geschiedenis. Napoleon Bonaparte, die een eind maakte aan de Franse Revolutie, was not amused en hij liet Markies de Sade in 1801 opnieuw gevangen zetten. Kris Wellen www.kwellen.nl

Noem een kantelmoment in de westerse geschiedenis en het ging er in het publieke debat uiterst onfatsoenlijk aan toe, zo ook in de nasleep van de Glorious Revolution. (1688). Nadat koning Willem III de macht had erkend van het Engelse parlement maakte de volksvertegenwoordiging in 1695 van deze macht gebruik om de Licensing Act – een wet die onder andere het toepassen van censuur mogelijk had gemaakt – niet te verlengen. Mede als gevolg hiervan kende Groot-Brittannië gedurende de achttiende eeuw een grotere mate van persvrijheid dan de meeste andere West-Europese landen. Het nagenoeg ontbreken van censuur en andere overheidsbemoeienis leidde tot een uiterst levendig publiek debat. Met andere woorden: er ontstond een 'publieke sfeer' met de vrijheid om zonder onderscheids des persoons in het openbaar te kunnen discussiëren. Politieke en andere kwesties werden zodoende ook besproken voor de etalages van zogenaamde ‘printshops’ waar spotprenten werden gedrukt én tentoongesteld.

Noem een kantelmoment in de westerse geschiedenis en het ging er in het publieke debat uiterst onfatsoenlijk aan toe. Zo ook tijdens de Glorious Revolution, een hier minder bekende maar desalniettemin buitengewoon belangrijke gebeurtenis in de Engelse geschiedenis. Nadat de Reformatie in geheel Europa had geleid tot verdeeldheid langs religieuze lijnen, werden godsdienstige kwesties ook onderdeel van machtspolitiek. Met name onder de katholieke koning Lodewijk XIV (1638-1715) ontwikkelde Frankrijk zich in de tweede helft van de zeventiende eeuw tot een oorlogszuchtige natie. In de Vaderlandse Geschiedenis betekende dat in 1672 een Franse inval – compleet met brandschatten, plunderen en verkrachten – die onder leiding van de protestantse stadhouder Willem III van Oranje-Nassau (1650-1702) ternauwernood werd afgeslagen. Willem III groeide daarna uit tot een even formidabele als onverzoenlijke tegenstander van Lodewijk XIV en hij maakte in 1688 dan ook handig gebruik van interne politieke onrust om met behulp van een enorme Nederlandse invasievloot de onpopulaire, katholieke Jacobus II – koning van Engeland, Ierland en Schotland – van de troon te stoten.

Redactionele inleiding: De eenmans interredactionele werkgroep cartoonduiding is terug op GeenStijl! En dat is goed, want een blik in het verleden kan ons onderwijzen over het heden en de toekomst. Over de spanningen tussen fatsoen en respect met vrijheid en meningsuiting aan de randen van historische revoluties. Wist u dat het volgend jaar 500 jaar geleden is dat Luther z'n 95 stellingen op de deur van de kapel van Wittenberg spijkerde en daarmee de eerste oratorische kogel door de kerk joeg? D'r is een boel verbeterd sindsdien - maar een stukje meer laïcité zou ons allemaal nog steeds erg goed smaken. Daarom is Kris Wellen wederom present, voor een leerzame zomerschool vol cartooneske historie. Met vandaag aflevering 1: Kantelmomenten Noem een kantelmoment in de geschiedenis en het ging er uiterst onfatsoenlijk aan toe. Of het nu ging om de Reformatie, de Franse Revolutie of de sociale strijd – om maar eens wat te noemen – het ging altijd gepaard met een hoop tumult. Omdat in het huidige publieke debat – bijvoorbeeld inzake eigenaardigheden van de multiculturele heilstaat of het totalitaire karakter van de EU – in toenemende mate wordt geklaagd over de ‘toon van het debat’ is het voor de broodnodige context misschien een aardig idee de introductie van een aantal fundamentele Westerse principes – denk aan democratie, volkssoevereiniteit, vrijheid van geloof, vrijheid van meningsuiting, sociale wetgeving, enzovoorts – eens de revue te laten passeren. Al die voor ons nu vanzelfsprekende fenomenen kwamen namelijk op uiterst onfatsoenlijke wijze en pas na bikkelharde strijd tot stand. Onder andere in spotprenten is het buitengewoon heftige karakter van het publieke debat tijdens historische transities goed te zien. De mop is dan ook dat de maatschappelijke echelons die momenteel het hardst klagen over de toon van het debat – denk hierbij aan de fijnbesnaarde medemensen uit de Bible Belt, de ‘liberale’ loopjongens van het bedrijfsleven en de socialistisch geïnspireerde wereldverbeteraars – vroeger, toen het nog om hun eigen principes ging, niet veel op hadden met fatsoen. Vandaag de aftrap van een zevenluik. De Reformatie Volgend jaar – 31 oktober 2017 – is het precies vijfhonderd jaar geleden dat de Augustijner monnik en theoloog Maarten Luther (1483-1546) naar verluidt 95 (link: https://www.britannica.com/event/Ninety-five-Theses) stellingen op de deur van de Schlosskirche te Wittenburg (Duitsland) vastnagelde. Stellingen, waarmee hij zijn theologisch goed onderbouwde weerzin tegen de verkoop van aflaten – bedoeld als afkoop van zonden – onder woorden bracht.

GeenStijl Historisch Verantwoord! We hebben een zomercolumnist weten te strikken met een bijzondere reputatie op het gebied van cartoons & spotprenten. Deze zomer is Kris Wellen onze eenmans interredactionele werkgroep cartoonduiding, om te laten zien dat het jankeballen over 'kwetsende cartoons' van nu, volstrekt verbleekt bij de hardheid, scherpte en ferme beledigingskracht van historische cartoons over slavernij, religie, koningshuizen en de vrijheid van meningsuiting. Klas, pak een kladblok en je kleurpotloden. We gaan weer wat leren vandaag! Ditmaal gaat het over dierenbeulerarij. In bovenstaande prent First Stage of Cruelty uit 1751 worden diverse vormen van dierenmishandeling getoond. Alle personen – op één na – beleven plezier aan het martelen of kwellen van dieren. Hoofdpersoon Tom Nero mishandelt – ondanks smeekbedes van de eigenaar – een hond met een pijl. De wanhopige hondenbezitter is de enige die compassie toont met een dier. Naast het mishandelen van de hond toont de prent: het uit het raam gooien van een kat voorzien van varkensblazen; het met de staart optakelen van twee katten; cock throwing, oftewel een stok naar een haan gooien; een gevecht tussen hond en kat; het vastbinden van een bot aan een hondenstaart en tenslotte het uitbranden van vogeloogjes. De crux van de prent zit in het feit dat alle personen kinderen zijn. Hogarth lijkt hiermee te willen zeggen dat de mens van nature slecht is en beschaving moet worden aangeleerd.

GeenStijl Historisch Verantwoord! We hebben een zomercolumnist weten te strikken met een bijzondere reputatie op het gebied van cartoons & spotprenten. Deze zomer is Kris Wellen onze eenmans interredactionele werkgroep cartoonduiding, om te laten zien dat het jankeballen over 'kwetsende cartoons' van nu, volstrekt verbleekt bij de hardheid, scherpte en ferme beledigingskracht van historische cartoons over slavernij, religie, koningshuizen en de vrijheid van meningsuiting. Klas, pak een kladblok en je kleurpotloden. We gaan weer wat leren vandaag! Ditmaal gaat het over roetzwarte kindslaafjes. Bovenstaande Engelse spotprent uit 1801 toont een boze Franse kapper die een grijnzende schoorsteenveger toespreekt. De schoorsteenveger is nog in opleiding en draagt een koperen plaat met de naam van zijn meester. ‘Morbieu! You black Devils! see have You make black all my Jacket! How I can go to dress my Lord? for what you not wear white Clothes,’ aldus de kapper. De schoorsteenveger is niet onder de indruk. Hij wijst op zijn linkerarm en riposteert: ‘Look ye here, d – n You! what You’ve done you French Frog – I shan’t be able to get the White out for Six Months to come.’ Om de grap te begrijpen, is het noodzakelijk te weten dat rond 1800 nog altijd pruiken werden gedragen en dat die pruiken door kappers werden gepoederd.