Geenstijl

Redactionele inleiding: De eenmans interredactionele werkgroep cartoonduiding is terug op GeenStijl! En dat is goed, want een blik in het verleden kan ons onderwijzen over het heden en de toekomst. Over de spanningen tussen fatsoen en respect met vrijheid en meningsuiting aan de randen van historische revoluties. Wist u dat het volgend jaar 500 jaar geleden is dat Luther z'n 95 stellingen op de deur van de kapel van Wittenberg spijkerde en daarmee de eerste oratorische kogel door de kerk joeg? D'r is een boel verbeterd sindsdien - maar een stukje meer laïcité zou ons allemaal nog steeds erg goed smaken. Daarom is Kris Wellen wederom present, voor een leerzame zomerschool vol cartooneske historie. Met vandaag aflevering 1: Kantelmomenten Noem een kantelmoment in de geschiedenis en het ging er uiterst onfatsoenlijk aan toe. Of het nu ging om de Reformatie, de Franse Revolutie of de sociale strijd – om maar eens wat te noemen – het ging altijd gepaard met een hoop tumult. Omdat in het huidige publieke debat – bijvoorbeeld inzake eigenaardigheden van de multiculturele heilstaat of het totalitaire karakter van de EU – in toenemende mate wordt geklaagd over de ‘toon van het debat’ is het voor de broodnodige context misschien een aardig idee de introductie van een aantal fundamentele Westerse principes – denk aan democratie, volkssoevereiniteit, vrijheid van geloof, vrijheid van meningsuiting, sociale wetgeving, enzovoorts – eens de revue te laten passeren. Al die voor ons nu vanzelfsprekende fenomenen kwamen namelijk op uiterst onfatsoenlijke wijze en pas na bikkelharde strijd tot stand. Onder andere in spotprenten is het buitengewoon heftige karakter van het publieke debat tijdens historische transities goed te zien. De mop is dan ook dat de maatschappelijke echelons die momenteel het hardst klagen over de toon van het debat – denk hierbij aan de fijnbesnaarde medemensen uit de Bible Belt, de ‘liberale’ loopjongens van het bedrijfsleven en de socialistisch geïnspireerde wereldverbeteraars – vroeger, toen het nog om hun eigen principes ging, niet veel op hadden met fatsoen. Vandaag de aftrap van een zevenluik. De Reformatie Volgend jaar – 31 oktober 2017 – is het precies vijfhonderd jaar geleden dat de Augustijner monnik en theoloog Maarten Luther (1483-1546) naar verluidt 95 (link: https://www.britannica.com/event/Ninety-five-Theses) stellingen op de deur van de Schlosskirche te Wittenburg (Duitsland) vastnagelde. Stellingen, waarmee hij zijn theologisch goed onderbouwde weerzin tegen de verkoop van aflaten – bedoeld als afkoop van zonden – onder woorden bracht.

Niet alleen het begin van de Reformatie en bloedige godsdienstoorlogen maar ook een belangrijke stap in de richting van eigen verantwoordelijkheid en geloofsvrijheid. Nu waren er al eerder lastpakken geweest die het gezag van de rooms-katholieke kerk hadden betwist in godsdienstige kwesties maar die eindigden meestal, zoals Jan Hus, als ketter op de brandstapel. In het geval van Maarten Luther liep het anders. Door de uitvinding van de boekdrukkunst konden vanaf circa 1450 boeken en pamfletten veel sneller, en goedkoper dan ooit, worden gereproduceerd en verspreid. Dat gebeurde ook met Luthers stellingname tegen de handel in aflaten. Tegen wil en dank werd Luther daarmee een soort volksheld maar trok hij uiteraard ook de aandacht van paus Leo X, die inkomsten uit de aflaathandel hard nodig had. Luther kon rekenen op steun van een aantal Duitse vorsten binnen het Heilige Roomse Rijk en weigerde te buigen voor het gezag van de paus én voor de keizer van het Heilige Roomse Rijk Karel V. Luther en zijn ideeën werden zodoende de inzet van zowel religieuze als politieke strijd en hij moest dan ook voor zijn leven vrezen. Met name de keurvorst van Saksen, Frederik III, beschermde de radicaliserende Luther echter en die maakte van de gelegenheid gebruik de rooms-katholieke kerk een zware slag toe te brengen. Maarten Luther vertaalde het Nieuwe Testament vanuit Griekse en Hebreeuwse bronteksten naar het Duits en zette daarmee de kerk als intermediair buiten spel. De centrale gedachte van Luther was dat de individuele gelovige via de Heilige Schrift, en dus zonder tussenkomst van de rooms-katholieke kerk, in contact moest kunnen treden met God. Omdat Maarten Luther zich bewust was van de mogelijkheden die de boekdrukkunst hem bood, schreef hij ook veel pamfletten. Teneinde de nog talloze ongeletterden eveneens te winnen voor zijn ideeën liet hij zijn pamfletten verluchten met spotprenten, waarbij hij kon rekenen op de deskundige medewerking van schilder/graficus Lucas Cranach de Oude (1472-1553). Maarten Luther was daarmee in wezen de allereerste cartoonist. Een goed voorbeeld van de samenwerking tussen Cranach en Luther is Digna merces Papae satanissimi et cardinalivm svorvm., uit 1545. Vrij vertaald: De duivelse paus en zijn kardinalen krijgen hun verdiende loon. Een naar huidige, hypersensitieve maatstaven schokkende spotprent, uit een reeks van negen. De spotprent toont kardinalen (met hoed) en de paus (met tiara) die niet alleen zojuist zijn opgeknoopt maar bij wie ook de tongen zijn uitgerukt. In dit tamelijk gruwelijke tafereel spijkert de beul de tong van de paus aan de galg. Boven de galg zweven handlangers van Satan die er met de zielen van de overledenen vandoor gaan. Het door Luther geschreven versje onder de prent luidt als volgt: ‘Wenn zeitlich gestrafft solt werden: Bapst und Cardinel auff Erden. Jr lesterzung verdienet het: Wie jr recht hie gemalet steht.’ Met deze prent in het achterhoofd kunnen opmerkingen over de toon van het huidige debat door erfgenamen van de Reformatie (bijvoorbeeld leden van het CDA, ChristenUnie en SGP) als ongeloofwaardig worden gekenschetst. De christenbroeders die zich niet beroepen op de theologische inzichten van Luther, maar op de godsvruchtige ideeën van Calvijn, kunnen zich evenmin beklagen over de huidige toon van het debat. In 1553 liet Calvijn de concurrerende theoloog Michael Servet op de brandstapel zetten. Niet erg fatsoenlijk. Afgezien van minder sympathiek trekjes van Luther, zoals zijn weerzinwekkende antisemitisme, vormden diens opvattingen de voorbode van een historische ontwikkeling waarin de mens, als individu met een eigen verantwoordelijkheid, meer en meer centraal kwam te staan. Je kunt van Luther van alles vinden, maar niet dat het hem aan moed ontbrak. Om duidelijk te maken dat hij volledig brak met de voorschriften van de rooms-katholieke kerk, het celibaat incluis, trouwde hij met de weggelopen non Katharina von Bora (1499-1552). Hij was dus beslist geen gezagsgetrouwe en gedweeë fatsoensrakker. Kan ook niet, wanneer het om fundamentele principes gaat. Eat that Buma, Segers en Van der Staaij.