Geenstijl

Dit is een intermezzo van het feitenfeuilleton UWV: Kroniek van een faalfabriek. Hierin beschrijft database doctor @René Veldwijk van binnenuit zijn ervaringen met het UWV. Lees HIER de introductie, inclusief een lijst met afleveringen en personages.

Voor de tweede maal een korte onderbreking van dit feuilleton, nu vanwege de dwarsverbanden met de actualiteit bij de Belastingdienst.

Het Toeslagendrama beleeft deze weken een (laatste?) dieptepunt. De politiek onderzoekt de politiek en de hogere ambtenarij en hoopt er iets van te leren. Lezers van dit feuilleton zijn de Belastingdienst – zowel die van de belastinginning als die van de toeslagen – veelvuldig tegengekomen. Veel van wat ik van de zijlijn heb gezien is, denk ik, nuttig om te delen. In dit intermezzo stip ik enkele zaken kort aan, in de hoop dat er iets van landt bij de politiek.

1. De Bulgarenfraude als aanleiding is dubieus

De aanleiding voor de uit de hand gelopen jacht op frauderende ouders en gastouderbureaus is volgens iedereen de spectaculaire Bulgarenfraude. Politiek is dat vast waar, maar inhoudelijk is het bullshit. De Bulgarenfraudeurs waren vreemdelingen, armoedzaaiers die in een bus naar Nederland werden gestopt, zich inschreven in het bevolkingsregister, huur- en zorgsubsidie scoorden en weer foetsie waren. De kinderopvang-"fraudeurs" zijn mensen die hier wonen, wit werken (anders geen kinderopvangtoeslag), belasting betalen en veelal op social media te vinden zijn. De fraude-Bulgaren hadden niets in en met Nederland en daarom niets te verliezen. Ze waren ook meteen herkenbaar: hoeveel huishoudens komen rond van alleen toeslagen? De "fraudeouders" zijn daarentegen volledig opgenomen in het fijnmazige administratieve net waarmee onze overheid ons uitmelkt en bedient. De Belastingdienst weet alles van ze (net als van u) en ze hebben anders dan een pauper uit Plovdiv alles te verliezen (QED). 

Als het Bulgaren-narratief onweersproken blijft dan maakt de politiek dezelfde fout als in 2013. Natuurlijk zijn oorzaken belangrijker dan aanleidingen, maar aanleidingen zijn doorgaans evident. Zo niet hier dus.

2. Het "buikpijn"-excuus is volstrekt ongeloofwaardig

De Belastingdienst voert de toeslagen uit in opdracht van andere ministeries. Onvermijdelijk wordt dat nu het klassieke Befehl ist Befehl excuus van stal gehaald. "We moesten wel, van Lodewijk Asscher SZW. We kregen er buikpijn van." Het is dubbel ongeloofwaardig. De Belastingdienst is de oudste en belangrijkste dienst van de overheid en uiterst assertief. Dit feuilleton getuigt daar uitgebreid van, bijvoorbeeld hier. En dan circuleerde er ook een intern memo waarin werd betoogd dat de handelwijze jegens de ouders onwettig was. De Belastingdienst uit dit feuilleton zou bij het kleinste buikkrampje die memo hoog hebben opgespeeld en niet weggemoffeld, zoals nu gebeurde.

3. "Systemen" spelen vermoedelijk een grote rol

De polisadministratie, het systeem met de maandelijkse inkomensopgaven van heel Nederland, vormt de basis voor de berekening van en de controle op toeslagen. Die polisadministratie staat echter niet bij de Belastingdienst maar bij het UWV. En we zagen dat de aangiftedata niet worden gecontroleerd en bij fraude nooit gecorrigeerd. De voor toeslagen relevante data worden maandelijks overgetankt vanuit de UWV-polisadministratie naar het toeslagensysteem van de Belastingdienst. Dat toeslagensysteem is – ondiplomatiek gezegd – de hel. Het is waanzinnig complex (complex gemaakt) en extreem onderhoudsgevoelig en ontoegankelijk; de moeder van alle zombiesystemen van onze overheid. Als er toch een link bestaat tussen de Bulgarenfraude en het toeslagendrama dan ligt deze hier. Ik ben onvoldoende insider om te weten welke middelen de Belastingdienst tot zijn beschikking heeft om fraude met toeslagen te signaleren, maar als het toeslagensysteem daar een rol in speelt dan vrees ik dat fraudebestrijding plaatsvindt in dichte mist. Een excuus is dat geenszins (de handelwijze van de Belastingdienst is ronduit crimineel), maar een relevant feit voor ander beleid is het wel. 

4. Organisatiecultuur speelt zeker weten een grote rol

De Belastingdienst is in zijn kern een incasso~bureau-~organisatie. Incassobedrijven willen incasseren, niet uitkeren; eerst schieten, daarna vragen. Het besluit om uitkeringstaken (huur, zorg, kinderopvang) over te hevelen naar de Belastingdienst had enerzijds te maken met het onvermogen van ministeries om toeslagen te automatiseren en anderzijds met het imago van competentie dat de Belastingdienst destijds had (en mede door de automatisering van de toeslagen is kwijtgeraakt). Daarbij deed de politiek tegen beter weten in alsof excasso hetzelfde is als incasso maar met een minteken ervoor. Anno 2020 is de Belastingdienst even onbekwaam als de rest van de overheid, mede doordat excasso ook technisch (tech-uitleg hier, uit 2007!) iets heel anders is dan belastingheffing.

Het is belangrijk te beseffen dat de cultuur bij echte excasso-organisaties totaal anders is. Bij de SVB, het CAK, de Sociale Diensten en beslist ook bij het UWV is controle doorgaans juist zwak.

Belastingincasso en toeslagenexcasso moeten dus worden gesplitst en dat lijkt ook te gebeuren. Maar cultuur zit in mensen en de excassomensen bij de Belastingdienst hebben veelal een incasso-achtergrond. En, o ja, splitsen vergt ook een ingreep in de failliete systeemboedel van de Belastingdienst. Ik wens ze in Den Haag sterkte.

5. Het (on)zichtbare data-schandaal

De onschuldigen die de Belastingdienst als fraudeurs heeft bestempeld hebben zo vaak een tweede nationaliteit dat de gedachte opkomt dat de fraudeteams van de Belastingdienst totally rogue zijn gegaan. Iedereen vervolgens boos dat de Belastingdienst deze data registreert, maar die info zit in de bevolkingsadministratie en de Belastingdienst trekt kopieën van allerhande overheidsadministraties, want zo werkt incasso. Ondertussen is alle informatie over tweede nationaliteiten uit de overheidsdatabases gewipet, niet alleen bij de Belastingdienst, maar ook bij de bron, de bevolkingsadministratie. Het is een stupide beslissing waar sommige burgers behoorlijk last van kunnen hebben, maar zo werkt de politiek.

Het data-probleem achter het toeslagendrama is dat gegevens die de overheid met reden verzamelt (maar niet meer dus) onbehoorlijk zijn gebruikt. Echter, terwijl enerzijds data worden geschrapt om misbruik te voorkomen, worden anderzijds door diezelfde Belastingdienst persoonsdata binnen geharkt. De afdeling die dat doet heet Data & Analytics. Wat voor data worden verzameld en waarvoor die data worden gebruikt is onbekend, maar denk aan gedragsdata, bijvoorbeeld rij- en parkeergedrag (auto's zijn voor de Belastingdienst een obsessie). Het kan in theorie (lees: in de toekomst) net zo goed gaan over informatie uit Facebook of uit e-mail- en telefoonverkeer. Data & Analytics produceert ondertussen schandaal na schandaal na schandaal – je voelt de buikpijn – zonder dat de politiek ingrijpt.

Het wipen van relevante informatie vergroot het risico van nieuwe Bulgarenfraudes terwijl de moderne datapraktijken kunnen leiden tot schandalen waarbij het huidige toeslagenschandaal verbleekt. Hoeveel Kamerleden zouden dit doorhebben?

6. Het raadsel van de knevelarij

Bij alle invalshoeken die je kunt kiezen blijft de vraag hoe het zo heeft kunnen ontsporen onbeantwoord. Het toeslagenschandaal heeft het woord knevelarij aan de vergetelheid ontrukt. Maar dit ambtsmisdrijf, waarop zes jaar gevangenisstraf staat, is niet gebruikt voor zelfverrijking. Het riekt vooral naar het treiteren van vooral allochtone medeburgers door fraudeteams met een hoog JFVD-gehalte. De buikpijn krokodillentranen van de Belastingdienstbestuurders hebben betrekking op de hardvochtige afpakregels; de knevelarij als zodanig was lijkt onbekend.

Al is onbekend wat de motieven waren, dit soort excessen speelt zich niet af in een vacuüm. De context die ik waarneem als burger en als automatiseerder is vervreemding. Ambtenaren en de burgers zien elkaar niet meer en de automatiseringspraktijk van de overheid speelt daarin een sleutelrol. De nieuwste aflevering in het toeslagenschandaal – een schofterig intern memo dat "toevallig" net na afsluiting van de hoorzittingen opduikt – wekt terecht woede omdat mensen zonder dat ze het te horen krijgen als 'fraudeur' worden bestempeld – met enorme consequenties. Maar de memo laat ook zien waar het de Belastingdienst uiteindelijk om gaat: efficiency, althans de overheidsversie ervan. Het gaat om het 'wegwerken van werkvoorraden' en dat doe je door ervoor te zorgen dat zo min mogelijk mensen lucht krijgen van wat ze overkomt. Het is de perverse versie van wat meer en meer de gangbare manier van ‘dienstverlening’ van de overheid is.

De dehumanisering die het gevolg is van een systeem-gedreven perverse vorm van efficiency rond 2013 in een stroomversnelling gekomen. 2013 was het jaar van de Bulgarenfraude, maar ook het jaar waarin Kabinet-Rutte II (VVD en PvdA) aantrad.

Het was volop crisis en bezuinigen was noodzakelijk, maar de manier waarop voelde als burgerhaat. Efficiencyverbetering op z'n overheids ontaardde in burgers (weg)persten. Ik zag het gebeuren bij het UWV. Werklozen elke maand "nul euro" laten intypen op straffe van verlies aan uitkering. Het kleinste foutje zwaar bestraffen. Uitkeringsgerechtigden werden zelfs bang dat hun uitkering kon worden gekort als ze bij een storing niet bij de UWV-systemen konden. Mensen werden en worden ook door het UWV bureaucratisch gereiterd, zij het zonder knevelarij. Als je het cultuurverschil weghaalt dat inherent is aan excasso versus incasso dan zijn de overeenkomsten niet te missen. Diezelfde wantoestanden gaan terug tot ver voor Rutte II, maar hier is de overheid finaal en in de breedte ontspoord.

En hier ligt misschien de belangrijkste aanbeveling om herhaling van de toeslagenfraude (of erger) te voorkomen. Het is de omgang met processen en geautomatiseerde systemen en het zieke efficiencybegrip die fundamenteel op de schop moeten. Natuurlijk gaat dit niet gebeuren. Wat we gaan zien is dat er meer geld naar de overheidsorganisaties moet. En daarna komt Kabinet-Rutte IV dat post-COVID draconische bezuinigingen moet doorvoeren en gaat het bederf en verval gewoon door.