Geenstijl

Keuvelen over Komrij

AvA: "Dr. Pos, u bent de biograaf van Gerrit Komrij. Ger was een gevreesde polemist. Mensen die hem niet kenden dachten dat hij een enorme gifkikker en azijnpisser was. Ik vond Gerrit en Charles juist heel gezellig. Dan zaten we in de keuken in het Komrijk in Vila Pouca da Beira te borrelen en draaide hij ABBA, Dolly Parton (Jolene), Stand by your man van Tammy Wynette en natuurlijk De Postkoets van de Selvera’s."

AP: "Ger moest zich kwaad maken om een goede column te schrijven. Altijd zo dicht mogelijk tegen de deadline aan. Dan zat ik bij hem in de keuken en zei hij: ik moet mijn column schrijven maar ben nog niet kwaad genoeg."

AvA: "Waar kon hij zich echt druk om maken?"

AP: "Politici, de doldraaiende antiracismelobby, rabiate feministen, relnichten die bij het minste of geringste kirrend met hun beentjes omhoog gaan. En hij hield niet zo van jongens met petjes."

AvA: "Wat bedoelde hij daarmee? Zijn dat jongens met bontkraagje op scooters die de wereldcup jatten?"

AP: "Ger en Charles voelden zich in eind jaren zeventig in Amsterdam al bedreigd door Marokkaanse potenrammers. Charles is een paar keer in elkaar geslagen. Die mohammedaanse homo- en pottenhaat was een van de redenen voor hun emigratie naar Portugal."

Ava: "Over de Griekse beginselen gesproken: in de legendarische Mosse-lezing gaat Ger enorm te keer."

Een citaat: Kijkende naar de televisie en het parlement krimp ik verder. Waar heb ik het aan te danken dat ik behalve mijn likdoorn en mijn groot talent ook nog mijn homoseksualiteit moet meezeulen? Ik wil niet vertegenwoordigd worden door een zingende zak met lachgas. Ik wil niet geknuffeld worden door een politicus met wie ik niets heb.

Homoseksualiteit, zoveel is duidelijk, leent zich niet voor solidariteit.

Dat komt goed uit, want ik wil er niet graag meer bij horen.

Stilletjes is een droom aan diggelen gegaan. Ik heb altijd met het idee geleefd dat homoseksualiteit ook te maken had met ironie, kritiek, satire, dubbele bodems en diepere zin. Gerard Reve schreef in zijn begintijd dat je maar naar de taartjes etende volksvrouwen op de gebakafdeling van de Hema op de Nieuwendijk hoefde te kijken om prompt homoseksueel te worden. Zoiets ongeveer. Iedereen kent dat verhaal. De omgekeerde toestand lijkt nu bereikt. Je hoeft maar naar de pijnlijke standaardnichten op het scherm te kijken of je weet dat je daar niet bij wilt horen. Je zou zo snel mogelijk heteroseksueel willen worden. Er valt geen eer meer te behalen door je homo te noemen.

Homoseksualiteit, vaarwel. Bedankt voor de kennismaking.

AvA: "Haha! Mijn grote voorbeeld Lodewijk van Deyssel schreef: 'Ik hou van het proza dat als een man op mij afkomt'. Ger maakt daar van: 'ik hou van een homo die als een man op mij afkomt.' Maar goed, genoeg geluld over de Griekse beginselen."

AP: "Dit is ook wel een treffend citaat van Gerrit:

Deze nonchalance, deze passieve tolerantie van heteroseksuelen is het grootst in tijden dat ze zich niet – of minder – bedreigd voelen: er zijn bliksemafleiders genoeg. Ze zijn niet geïnteresseerd. Dat is alles. (…) De heteroseksualiteit is een ongeneeslijke ziekte. Wie voor deze kwaal in de toekomst ooit weer de zondebokken zullen zijn: het is bekend. (Tolerantie uit nonchalance, in Averechts, 1980)"

AvA: "Een boekje van Ger dat bijna niemand kent, heet Erg! Dat is een bundel literatuurrecensies die hij schreef onder het pseudoniem Patrick Demompere en onder de rubriekstitel ‘Ezelsoor & Co.’ verschenen in het Belgische weekblad Humo. Niemand wist wie er achter dat pseudoniem school."

Trouw destijds: De titel van zijn rubriek valt te verklaren uit het feit dat Demompere zich een gildebroeder acht van “het eerlijke ezelsoor, niet van het pretentieuze leeslint'. Hij verafschuwt de 'incestueuze kliek' van recensenten en toont zich “een van die robuuste lezers die lezen zoals ze snurken, eten en winden laten." Arie, wie heeft ontdekt dat Gerrit Komrij achter Patrick Demompere zat?"

AP: "Hans Warren, een bekende homoseksuele schrijver uit de vorige eeuw die recensies voor de Provinciale Zeeuwse Courant schreef. Gerrit, die dus eigenlijk nooit boos was, ontstak in woede toen Hans Warren het geheim onthulde. Warren was een van zijn beste vrienden en hij voelde zich verraden – het leidde tot een onherstelbare breuk. Gerrit was ook woest op Teun van Dijk, die in 1990 beweerde dat Gerrit De Ondergang van Nederland had geschreven onder het pseudoniem Mohammed Rasoel, en een racist was. In een volgend deel van mijn biografie kun je lezen dat Van Dijk er faliekant naast zat."

AvA: "Wie nam Gerrit te grazen in Erg! ?"

AP: "Debutanten en gevestigde reputaties. Hans Maarten van den Brink en zijn debuut De Vooruitgang: 'Het boek is zeer geschikt, overigens, om het tot snippers te verscheuren als na winkelsluitingstijd de kattebakvulling onverhoopt op mocht zijn.'

Over Lang geleden van Kristien Hemmerechts: 'Het boek is zeer geschikt, overigens, om op een survivaltrektocht door de Rocky Mountains velletje voor velletje je gat mee af te vegen. Hemmerechts reageerde: Ik leef blijkbaar in een land waar ze hun gat vegen aan en met de literatuur. 

Demompere: Al die Nellekes en Kristienen en Hermienen, die Margrieten en Hannemiekes, ze komen ons elk leesseizoen met iets nieuws bestoken. De meiskens beschikken over een onstuitbare barensdrang. Het kan me - moet ik dat werkelijk uitleggen? - als simpele lezer niets schelen of een goed boek door een man of een vrouw is geschreven. Maar verlos ons van die meisjesliteratuur die een substituut is van de luiermand. Verlos ons van een literatuur voor, door en over mijmerende gekkinnen, hardop tegen zichzelf pratende heksen, ouwelijke astrantjes die met de toverstaf blijven zwaaien en almaar verwende, almaar op nootjes knabbelende, almaar op hun uiterlijk en gewicht lettende, almaar kwakkelende zenuwlijers, kromgegroeid onder hun luxe damesproblemen.'

Over Zelfportret van een ander van Cees Nooteboom: 'Het boek is zeer geschikt, overigens, om er de wankele poot van een dameskaptafeltje mee recht te zetten.'

AvA: "Zou Komrij nu nog columns mogen schrijven voor het NRC? Neem zijn tirade tegen de anti-racismebeweging, nu weer een actueel onderwerp."

AP: "Hij ergerde zich mateloos aan het fanatisme en de moreel superieure toon waarmee ze van nano-issues olifanten maakten en van alles wilden verbieden. De anti-racisten van de jaren tachtig en begin jaren negentig waren de voorlopers van de cancelcultuur. De columns die hij toen schreef zouden nu ondenkbaar zijn en hij zou snel gecanceld worden, vrees ik."

AvA: "Gerrit had een gezonde bloedhekel anti-racisten. Over anti-racisme schreef in het essay Pleidooi voor de Rokende Racist in Lof der Simpelheid: Het anti-racisme en de strijd tegen discriminatie - ze berusten, omdat men de moeilijke weg van zelfkritiek en de vraag naar wat racisme precies is en waar de ene discriminatie begint om de andere te doen ophouden taboe heeft verklaard, zo’n beetje op een kretenstelsel waaruit naar hartelust mag worden geplunderd. Naar een innerlijke samenhang tussen de kreten wordt niet meer gevraagd. De grondslagen ervan mogen geen moment in twijfel worden getrokken. Wie over de ijver waarmee anti-racisten zowat alles - drang tot zelfbehoud, wreedheid, sociale afgunst, verschillen in kunde en intelligentie - racisme noemen lacherig doet, is zelf eigenlijk al een racist. De nieuwe religie tegen racisme en discriminatie is voor de aanhangers soepel en wendbaar, maar hardvochtig jegens de ongelovigen."

Ava: "Verklaart zijn hekel aan anti-racisten iets over zijn liefde voor Zuid-Afrika en de Afrikaanse taal en literatuur?"

AP: "Zuid-Afrika-correspondent Kevin van Vliet schreef recentelijk een mooi stuk over Ger. Zo’n twintig jaar geleden liet die een koffer en een kist van Zuid-Afrika naar Portugal smokkelen. De inhoud: personalia van dichteres Ingrid Jonker. Na een bewogen reis zijn ze nu te zien in het Literatuurmuseum in Den Haag. De Jonkercollectie is een welkome aanvulling voor dit museum, al denken de erfgenamen van Ingrid Jonker daar anders over.

Van Vliet: het literaire establishment in Zuid-Afrika, onder wie veel oude vrienden van Jonker, krijgt lucht van de verkoop. Het nieuws houdt een aantal kranten in Zuid-Afrika weken bezig. Vooraanstaande schrijvers beschuldigen Komrij van diefstal en heling van cultureel erfgoed. Hij wordt weggezet als een neokolonialist. Het duurt niet lang of de telefoon in Portugal rinkelt. Simone Jonker, de dochter van Ingrid Jonker, heeft een advocaat ingeschakeld in een poging haar moeders bezittingen terug te krijgen. Er volgen brieven. Komrij besluit de toenaderingen te negeren en opent de kist en de koffer pas jaren later, om precies te zijn in 2011, een jaar voor zijn eigen dood. In het postuum uitgegeven 'Tussen hemel en aarde' schrijft Komrij: ‘Vandaag heb ik de koffers geopend. Ik heb ze met Berto, ons manusje-van-alles, op een grote tafel gezet, ik heb mijn archivarispak aangetrokken en wat gel in mijn haar gedaan – vooruit met de geit. Niet zo kinderachtig zijn, doorbijten vandaag. Als eerste pak ik een envelop (…) met daarin vijf haarscherpe zwart-witfoto’s van Ingrid in haar doodskist. Close-ups. Goeie genade. Daar lag ze en daar ligt ze nog steeds. Ik pak snel de koker die ernaast ligt. Daar komt en diploma uit tevoorschijn van de Afrikaanse Eisteddfod, Kaapstad 1953, uitgereikt aan Mej. Ingrid Jonker, als tweede prijs toegekend in de categorie ‘poèzie’. Dat is al beter. Ik zie een stapeltje aantekenboekjes en miniatuuragenda’s uit de eerste helft van de jaren zestig."

AvA: "Wat vond Ger van literaire prijzen en jury’s, zeg maar de incestueuze circle jerk van stoffige redacteuren van de Groene Amsterdammer en het NRC, de pathetische wankers en zelfpijpers en zelfbeffers die elkaar voortdurend belonen en bewieroken?"

AP: "Hij zei dat er veel te veel literaire prijzen waren voor zo’n klein land en veel te weinig goede boeken die bekroning verdienden. Het ‘prijzencircus’ met long- en shortlists en boekenbijlages vol gehypte debutanten was een commercieel spektakel. Hij wilde zelf niet in jury's zitten. Alleen toen hij nog jong en niet zo bekend was, heeft hij dat een of twee keer gedaan. Later bedankte hij altijd voor de eer, misschien omdat hij als jurylid zelf geen prijs zou kunnen winnen, en dat wilde hij natuurlijk best. Hij heeft er ook aardig wat gewonnen. Later is hij nog wel juryvoorzitter geweest van de Turing-prijs."

AvA: "Ik mis de stem van Komrij enorm in deze *woke-*pandemie. Wat zou hij nu geschreven hebben… Ik moet denken aan zijn Ruigoord-lezing, getiteld Het Verraad van mijn generatie.

Komrij: de speelse kant van '68 (toen nog 'ludiek' genoemd) ging al snel kopje-onder of ontaardde in de leutigheid van alles kan en alles is meegenomen. Zij die niet wilden meedoen (en trouw bleven aan de oorspronkelijke geest) werden als mislukkelingen beschouwd en de ware mislukkelingen nestelden zich op de troon. Heeft iemand gezegd dat de geschiedenis rechtvaardig was?

Er is nu een revival van de jaren zestig gaande. Het is weerzinwekkend. Dat die revival slechts een onherkenbare hutspot is – net als alle historische terugblikken en muzikale geschiedschrijving die ze op de tv samenflansen – is op zich al een `verworvenheid' van de jaren zestig. De geschiedvervalsing is al een tijd geleden begonnen, omdat de geschiedenis door de Joop van den Endes wordt geschreven.

Met al mijn tien vingers wijs ik. Ik voel me door mijn generatiegenoten verraden. Ik ben opgegroeid tussen een generatie verraders. Ik maak deel uit van een generatie die, voor het eerst in eeuwen, de wereld lelijker achterlaat dan ze haar heeft aangetroffen. Niets van allure, niets van stijl, niets van een groot gebaar bracht ze tot stand.

Dit leek hier en daar een klaagzang. Klaagliederen aanheffen ligt niet in mijn aard. Het was ook maar het verslag van een nachtmerrie, geen wetenschappelijk verhaal. Het verslag van een nachtmerrie die ooit als een droom begon.

Arie Pos: "Gerrit zat naar aanleiding van die lezing bij Pauw en Witteman en hij houdt een enorme tirade. Niemand durft hem te onderbreken."

Ava: "Alles goed en wel, maar was Gerrit niet een beetje rechts?"

AP: "Ger was teleurgesteld links. Maar wat vooral belangrijk is, is dat hij altijd koos tegen de communis opinio of tegen de waan van de dag. Hij werd door links Nederland - de Groene, Vrij Nederland, NRC, de Volkskrant - het geweten van links genoemd. Hij vertelde mij dat als rechts de overhand zou krijgen, hij het geweten van rechts zou worden. Zie zijn lezing over populisme Morgen heten we allemaal Ali.

Arthur: "Schitterend! Dokter Pos, laten we afsluiten met een vrolijke noot: Komrij in een boekencommercial op het strand van Salou."