Geenstijl

Een prettig gesprek over Engels patriottisme met Patrick van IJzendoorn, onze man in Groot-Brittannië

Een van mijn drijfveren voor deze serie is de Nederlandse variant van oikofobie. Ik heb nog maar weinig op met Nederland maar nog minder met zelfhaat van D66, Groenlinks, Bij1 en andere 'Weg met Ons'-clubjes. Die griezels zouden toch eens The Virtue of Nationalism van de Israëlische socioloog Yoram Hazony moeten lezen. Hazony pleit voor nationalisme (een milde vorm van patriottisme) en het eerherstel ervan. Hij ziet nationalisme als een tegenkracht tegen het globalisme. Globalisme beschouwt hij als de nieuwe versie van imperialisme, en een wereld van soevereine naties is enige optie voor degenen die geven om persoonlijke en collectieve vrijheid.  

Het Engelse patriottisme lijkt minder gevoelig te zijn voor oikofobie en wokeness. 

Mijn Engeland is dat van ontbijten in de greasy spoon tentjes, die bijna verdwenen zijn, van de Marquee Club, de Roxy en de Vortex, van voetbal en rugby, cricket en snooker. Ik luister en kijk graag naar Land of Hope and Glory, uitgevoerd in de Royal Albert Hall tijdens de Last Night of the Proms. Een bastion van Englishness, een zaal vol uitzinnige roomblanke Britten met gekke hoedjes, sjaaltjes en vlaggetjes. Dan hou ik het niet meer want die samenzang gaat door merg en been. Da’s andere koek dan met je lauwe biertje in een Amsterdamse gracht staan te pissen omdat Koning Pils jarig is. 

Patrick van IJzendoorn is al 20 jaar correspondent in Londen voor onder andere de Volkskrant, Groene Amsterdammer en Elsevier en schreef onder andere deze boeken. Hij heeft een geheel eigen, ironische stijl, niet aangetast door politieke correctheid en schrijft met veel gevoel voor understatement of alle mogelijke aspecten van het dagelijks leven in zijn patrie de coeur. In zijn boek Koel Britannia schrijft hij: 

Dit land land is zo anders... ja, dan Nederland ook. Het grootste verschil is misschien wel het historische besef op het eiland. De geschiedenis is hier geen museumstuk – zoals in het vaderland – maar een integraal deel van het dagelijkse leven, net zoals humor dat is. Dit is het rijk van de onvoltooid verleden tijd, Hendrik viii, Shakespeare en Churchill nog gewoon lijken te leven. Een van de beste boeken over de Britse verhouding met het vasteland heeft een shakespeareaanse titel (This blessed plot), tijdens de campagne voor het eu-referendum stond Churchill in het middelpunt van de discussie en bij de uitvoering van Brexit wil de regering gebruikmaken van een Hendrik viii-clausule in de ongeschreven constitutie. Old-fashioned klinkt hier veel positiever dan ouderwets. De Britten zijn een conservatief volk, met de nadruk op de kleine ‘c’. Juist door hun historische besef weten ze doorgaans een soepele balans te vinden tussen verleden en toekomst, tussen behoudzucht en vooruitgang. Conservatisme is voorzichtig met de tijd meegaan, soms tegenstribbelend, altijd pragmatisch. Het ‘anders-zijn’ van het Verenigd Koninkrijk kwam tot uiting rondom Brexit. Op het vasteland is deze stap vaak afgedaan als een blunder, als xenofobie en als hopeloze nostalgie, maar de logische gevolgtrekking van een moeizame relatie tussen Eiland en Vasteland, tussen twee partijen die elkaar nooit helemaal hebben begrepen. En waarschijnlijk nooit echt zullen begrijpen.

Van IJzendoorn woont in Greenwich, een maritieme buitenwijk van Londen. We drinken pints in The Plumes of Feathers, een stokoude pub met tapijt op de vloer, behang aan de muur en sherry slobberende oude dames met roze haar en poedels.

Patrick: Engelsen zijn vaderlandslievend, maar het is de kunst om dat niet te overdreven te tonen. Goede wijn behoeft geen krans. Als ze hun vaderlandsliefde uiten, is het vaak op een ironische toon. Dat zie je vaak bij de laatste avond van de Proms, met al die hoedjes en dat gezwaai. Beetje speels, tot op het kinderlijke af. Die laatst nacht van de Proms komt het dichtst bij een nationale feestdag. Twee jaar geleden was er een rel rond de Proms. De muzikale directeur wilde dat Rule, Britannia! niet langer werd opgevoerd. Hij vond het een te patriottisch lied, gebaseerd op gedicht uit 1740, niet meer van deze tijd. Niet woke dus. Maar vergelijk Rule Britannia! eens met de Marseillaise. De tekst van de Marseillaise is echt bloedig. Het Britse volkslied God save the Queen or King, in ieder geval het eerste couplet, is veel vredelievender. Kort en trefzeker, bepaald geen loflied op het vaderland, alleen op de monarch. Het is een understatement van de nationale trots. De protesten tegen het verbieden van Rule Britannia! waren zo fel en heftig dat de muzikale leiding het voornemen moest intrekken. Maar het was wel een teken dat er geknaagd wordt aan de fundamenten van Englishness en Britishness. 

Engeland heeft geen echte nationale feestdag. De Day of Saint George, op 23 april komt in de buurt. Tegenwoordig hangt de premier dan wat Engelse vlaggen op aan de gevel van zijn ambtswoning in Downing Street. Tot het EK van 1996, dat hier georganiseerd werd, werd de Vlag van Engeland met Het Kruis van Sint-Joris geassocieerd met radicaal rechts. Tijdens het EK wapperde en hing die vlag overal. Daardoor kwam deze weer in de mode. 

De gemiddelde Brit is wel klaar met wokeness. Taking the knee is overgewaaid, tot ongenoegen van veel voetbalsupporters. Er is een soort van tegenbeweging aan het ontstaan, een tegenrevolutie. GB News is daar een goed voorbeeld van. Dat is na een moeizame start een populaire zender aan het worden. GB News is conservatief maar serieuzer en minder sensatiezoekend dan Fox. Binnenkort heeft John Cleese daar een eigen show, Nigel Farage presenteert vier keer per week zijn interviewprogramma en ook oud-minister Michael Portillo werkt er. Om hun licentie behouden moet GB News oppassen dat het niet te eenzijdig wordt. De uitgesproken Mark Steyn, oud-columnist van The Spectator, verloor daarom zijn programma. De Conservatieve Partij is dertien jaar aan de macht maar ministers klagen er steeds vaker over dat ze machteloos staan tegenover een culturele elite die woke heeft omarmd, net als de ambtenarij. De Britse elite wordt gedomineerd door de gegoede middenklasse. Die heeft het geld en de middelen. Ik bezocht vorig jaar in Tate Britain een expositie van William Hogarth. Bij veel van zijn schilderijen hingen bordjes met teksten die waarschuwden voor racisme, seksisme, kolonialisme enzovoort, alsof de curator op zoek was geweest naar een reden waarom de bezoeker zich gekwetst zou kunnen voelen. De Red Nose Day van Comic Relief Red Nose, een van de komische hoogtepunten van het jaar, is gepolitiseerd, onder meer na Twitter-opmerkingen van Labour-politicus David Lammy. Dat bracht een daling - 8 miljoen pond - van de donaties met zich mee. 

Binnen de academische wereld profileert Buckingham University zich als oase van het vrije woord. Academici die vinden dat ze zijn ‘gecanceld’ worden bijgestaan door de Free Speech Union van de publicist Toby Young. Aan het debat over de vrijheid van meningsuiting doen interessante denkers mee. Zo iemand is Inaya Folarin Iman een Britse van Nigeriaanse komaf die ik interviewde omdat ze een opvallend kandidaat was voor The Brexit Party en zich in de jaren daarna ontpopte als ‘woke warrior’. Een andere vocale deelnemer is de hoofddocent Katharine Birbalsingh. In het najaar van 2010 werd ze van de ene op de andere dag de bekendste onderwijzeres van Engeland toen ze een toespraak hield op het congres van de Conservatieve Partij. Daarin uitte ze kritiek op het onderwijsbeleid van Labour dat volgens haar funest is gebleken, met name voor achtergestelde jongeren, door een gebrek aan structuur en door lage verwachtingen op intellectueel gebied.

Ze werd meteen ontslagen door de St Michael & All Angels school in het Zuid-Londense stadsdeel Lambeth waar ze Frans doceerde. Nu is ze oprichter en rectrix van Michaela Community School in Brent, een topschool en een paradepaardje van de conservatieven. Michaela is een van de vierhonderd zogeheten gratis Free Schools die in de afgelopen vijf jaar zijn geopend. Dit educatieve vlaggenschip van de Conservatieve Partij biedt plek aan 230 duizend kinderen. Het woordje 'Free' betekent dat ze niet onder de controle van de plaatselijke overheden vallen, zoals bij openbare scholen het geval is. Ze kunnen - met overheidsgeld - worden opgezet door ouders, docenten, liefdadigheidsorganisaties, bedrijven of zelfs door voetbalclubs. De meeste van deze scholen zijn traditioneel van karakter, waarbij kennis en discipline centraal staan.

Onder het bewind van Tony Blair moest iedereen academisch worden gevormd. Dat heeft bijgedragen aan een gebrek aan vakmensen, ambachtslieden. Volgens conservatieve cultuurbeschouwers heeft dit ook de lange mars door de instituties geholpen. Ten tijde van Blair is het eiland zowel Amerikaanser en continentaler geworden. Britse premiers zijn zich steeds presidentiëler gaan gedragen. En dan is de No Win No Fee-claimcultuur vanuit Amerika komen overwaaien, een cultuur die vroeger of later ook in Nederland zal aarden. Woke is eveneens Amerikaanse import, zelfs zonder dat er sprake is van een Brits-Amerikaans handelsakkoord. 

Aan de andere kant wordt Engeland Europeser. De terrascultuur is bijvoorbeeld overgenomen, iets dat een vlucht nam onder Blair, een liefhebber van het mediterrane leven. Als het aan Blair had gelegen, hadden we de Euro gehad.

Anderzijds heeft Blair ongewild aan de basis van de Brexit gestaan. Hij verwaarloosde zijn achterland, de arbeidersgebieden in Midden- en Noord-Engeland, the red wall, nam ze voor lief. In 2004 nam hij de beslissing om de grenzen te openen voor alle Europese landen. De autoriteiten hadden rekening gehouden met 12.000 Europese immigranten, dat werden er 1 miljoen. Al die factoren hebben bijgedragen aan de keuze voor Brexit. En dan was er de inval in Irak, een beslissing die op dubieuze gronden werd genomen en de ondergang van Blair zou inluiden. Op termijn droeg het bij aan de opkomst van Jeremy Corbyn, een brexiteer, of beter gezegd een lexiteer: links maar tegen Europa. Wat hier op de achtergrond speelt wordt prachtig omschreven voor The road to somewhere. The New Tribes Shaping British Politics van David Goodhart. Het boek gaat over de anywheres, de hoofdstedelijke elite, en de somewheres. De anywheres hebben weten te profiteren van goedkope Poolse schoonmakers, bouwvakkers en schilders. Voor hen is immigratie een soort rechtse inkomenspolitiek, eentje die de lonen laag houdt. Ik vroeg aan Alistair Campbell waarom Labour destijds de deuren heeft geopend voor immigratie. Hij zei dat dat de wens van de werkgevers was. Iemand van de Labour die naar de werkgevers luistert, dat was nieuw voor mij. Het boek van Goodhart is ook prima leesvoer met betrekking tot wat er nu met enkele jaren vertraging in Nederland plaatsvindt, een zelfde soort automatisme. Het doet me denken aan een opmerking van de Duitse denker die ooit opmerkte dat hij naar Nederland verhuist als de wereld vergaat, omdat daar alles jaren later gebeurt.

Progressief-intellectueel Engeland lijkt zich soms te generen voor nationalisme, chauvinisme en patriottisme. Dat had George Orwell destijds ook al in de gaten toen hij het volgende schreef over zijn collega-socialisten, “It is a strange fact, but it is unquestionably true, that almost any English intellectual would feel more ashamed of standing to attention during "God Save the King" than stealing from a poor box”.

Om terug te komen op patriottisme. De opkomst van Englishness gaat in het verre noorden gepaard met de opkomst van het Schotse nationalisme, het zogenaamde Braveheart-nationalisme. Maandag wordt bekend wie de nieuwe leider wordt van de Schotse Nationale Partij, een regenboogcoalitie met onafhankelijkheid als enige bindmiddel. Een van de kandidaten is Kate Forbes maar die is te christelijk en conservatief voor het partijkader en jonge leden uit de stad. De favoriet van de partijleiding is Humza Youssaf, het beoogde boegbeeld van de SNP als een multiculturele, inclusieve en links-nationalistische partij. Youssaf is niet onomstreden. Een paar jaar geleden kwam hij als minister van Justitie met een wetsvoorstel over ‘hate speech’, waarin ook kwetsende opmerkingen die bij wijze van spreken aan de keukentafel worden gemaakt strafbaar zijn. 

In Nederland wordt meewarig gedaan over Brexit: die rare Britten keren weer helemaal in zichzelf, sluiten de grenzen weer. Splendid Isolation and all that. Dat lijkt me een vertekend beeld. Brexit kan je ook als werelds zien, als Global Britain. Het VK haalt de oude banden aan met de de Gemenebestlanden, de oude koloniën. Dat is een onderbelicht punt. Bijna al mijn vrienden hier hebben wel vrienden of familie in Australië, Nieuw-Zeeland, noem maar op. Er is een sterke band met de rest van Angelsaksische wereld. De huidige premier, die van Indiase afkomst is, haalt de banden met de Aziatische wereld aan. Het aandeel van de EU op het wereldtoneel wordt steeds kleiner. Voor veel Nederlanders is de EU de grote wereld maar veel Britten zien dat dus wat anders. Een commentator hier had het laatst over the Little Europeans, als een knipoog naar Little Englanders. De Britten denken: de Europese Unie is een goede buur maar er is meer dan Europa, we moeten verder kijken. Nederland is van alle landen het bitterst over de Brexit. Nederland ziet zichzelf als een nauwe verwant van Engeland, met een gedeelde geschiedenis - zeevaart, oorlogen, koloniën, sport, maar nu is duidelijk geworden dat de Britten toch wat anders zijn dan wij. Dat ervoeren Nederlanders als een schok, dat Engeland toch wat exotischer is dan we hadden verwacht, en dat gaat verder dan links rijden en melk in de thee.