Geenstijl

Dit is een intermezzo van het feitenfeuilleton UWV: Kroniek van een faalfabriek. Hierin beschrijft database doctor @René Veldwijk van binnenuit zijn ervaringen met het UWV. Lees HIER de introductie, inclusief een lijst met afleveringen en personages.

Kabinet-Rutte 3 is gevallen over het toeslagenschandaal, veroorzaakt door Kabinet-Rutte 2 van de 'VVD-boevenvangers' Opstelten en Teeven, dat met terugwerkende kracht 'Kabinet-Burgerhaat 1' zou moeten heten. Maar het bederf gaat veel verder terug. De rechtsstaat en rechtsstatelijkheid staan al veel langer onder druk en komen niet zomaar terug. De omgang met automatisering speelt daarbij een onderschatte rol.

De komende tijd kunnen we ons fijn boos maken. Mark Rutte blijft lijsttrekker annex kandidaat-MinPres. Verantwoordelijke ambtenaren worden niet vervolgd, de racistisch-criminele uitvoerenden evenmin, dus die kom je straks zomaar weer tegen. Doofpotexpert Donner, die ook in dit feuilleton rolvast is, blijft een CDA-prominent. Een belangrijke smoking gun, de queries op basis waarvan de 'fraudeerouders' werden geselecteerd, komen nooit boven water. Hetzelfde geldt voor de meest brisante mails, memo's en documenten.

Als er iemand persoonlijk verantwoordelijkheid draagt dan is het VVD'er Wiebes, een autistische (bewijsfilmpje!) brokkenpiloot. Bij Wiebes begint ook het liegen. Het narratief dat Wiebes het anti-vreemdelingen-fraudebeleid voortzette dat zijn VVD-voorganger Weekers als reactie op de Bulgarenfraude had ingesteld, is totale bullshit. Anders dan de fraude-Bulgaren zitten de geknevelde kinderopvangouders in alle systemen die de Belastingdienst bezit of waar ze toegang toe heeft, zoals de UWV-polisadministratie (een zeer krachtig controlemiddel). Zeker, de gelegenheid maakt de dief, maar er was geen gelegenheid en geen dief. Ondertussen neemt heel journalistiek Nederland de Haagse Bulgarenbullshit als waarheid over.

Het anti-fraude-verhaal van Rutte 2 ligt ook anders dan wordt voorgespiegeld. Een directe adviseur van Mark Rutte – sorry, geen naam – vertelde mijn collega Marjan Schnetz en mij dat de ministeries van SZW (UWV, SVB) en Financiën (Belastingdienst) alle pogingen torpedeerden om als overheidsorganisaties samen te werken. Dat is killing, want wie de ene overheid oplicht, doet dat vaak ook bij de andere – juist vanwege die verkokering en onwil tot samenwerken. En dat gebeurde dus allemaal onder directe leiding van premier Mark Rutte: Chefsache. Heeft u al ergens gelezen dat de MinPres werd gedold door zijn twee ministeries? Wat zegt zoiets over Marks managementkwaliteiten?

Dat Asschers en Wiebes' ministeries de fraudebestrijding hebben gesaboteerd in plaats van bevorderd, is misschien maar goed ook, want behalve de AIVD heeft alleen de Belastingdienst een sterke informatiepositie die ze met niemand deelt (exhibit 1, exhibit 2). Misschien heeft het data-egoïsme van de Belastingdienst wel meer knevelschandalen voorkomen. Ondertussen – en typerend – zit de ICT specialist in de Kamer, D66'er Kees Verhoeven, er totaal naast. De rest van de Kamer, Pieter Omtzigt misschien uitgezonderd, heeft helemaal geen idee.

Bij het UWV heb ikzelf de fallout van Kabinet-Burgerhaat 1 van dichtbij gezien. Het UWV beschikt met de polisadministratie (kopie bij Belastingdienst/Toeslagen) over een ultrakrachtig opsporingsmiddel, dat mede vanwege georganiseerde incompetentie en het extreme egoïsme van de Belastingdienst niet wordt gebruikt door het UWV zelf. De prijs daarvoor was natuurlijk de Polenfraude die zelf weer een impuls had kunnen geven aan daadkrachtige en racistisch ingestelde ambtenaren. In dat opzicht heeft het toeslagendrama misschien erger voorkomen. Ondertussen is die Polenfraude, net als de Bulgarenfraude, wel massaal, want hier maakt de gelegenheid wel de dief. De frauderende Polen hoeven zich niet druk te maken, want wie durft nog fraudeurs met een niet-Nederlandse nationaliteit aan te pakken?

De impotente fraudeaanpak onder Rutte 2 lijkt buiten de Belastingdienst vooral te hebben geleid tot bureaucratische pesterijtjes, althans bij het UWV. Het treiteren van de clientèle bestond uit zaken als het opvragen van inkomsten – inkomsten die gewoon door werkgevers worden gemeld – en uit allerlei sancties bij kleine nalatigheidjes die automatisch kunnen worden vastgesteld. Meer symbolisch was het door Bruins sluiten van 'De Buitenwereld', de speciale etage op het UWV-hoofdkantoor waar de vele overhead-UWV'ers die nooit buiten komen werd verteld wat een klant was en hoe klanten de dienstverlening soms ervaren. Het is allemaal onvergelijkbaar met de misstanden bij de Belastingdienst, maar ook bij het UWV was de geur van Haagse burgerhaat niet te missen voor wie er oog voor had.

Naast de Bulgarenbullshit, de datadeceptie en de *Chefsache-*schijn is er een vierde misleidend narratief over het toeslagendrama. Dat is het verhaal dat signalen en memo's van onderaf de top van de Belastingdienst en het Kabinet niet bereikten. Onderzoek door de Kamer en door journalisten maakt overduidelijk dat dit veelal leugens zijn. 

Maar wat buiten beeld blijft, is de vervolgvraag: als de top wel op de hoogte is van wantoestanden in de uitvoering, kunnen ze dan wel bijsturen of ingrijpen? Zijn zij – anders dan Rutte – wel echt de baas? We veronderstellen steeds van wel – zo zijn we opgevoed – maar bij het UWV heb ik jarenlang gezien dat niemand greep heeft op de uitvoering. Alle macht is negatief: verbieden, frustreren, temporiseren. Geloof het of niet, maar bij het UWV gaat dat zo ver dat er bij grotere veranderingen officieel 'coalities' worden gevormd tussen machtscentra. Topman Bruno Bruins en nu Fred Paling waren en zijn geen topmanagers, maar diplomaten. 

Ook als de Belastingdienst en andere organisaties minder onbestuurbaar zijn dan het UWV, verklaart de onbestuurbaarheidshypothese veel van wat er gebeurt bij de Belastingdienst en elders. Al in 2016 was duidelijk dat Eric Wiebes (daar is ie weer) nul controle had op zijn Belastingdienst en zomaar een half miljard achterover liet drukken door de organisatie zelf. We zien het nu bij de arme mevrouw Van Huffelen die vast en zeker probeert om de waarheid te vinden en recht te doen aan de geknevelde ouders, maar vrijwel zonder succes. Memo's blijven opduiken. Toegezegde betalingen komen niet los en dreigen direct weer te worden ingevorderd door diezelfde Belastingdienst.

Wie er oog voor heeft ziet het overal: HuGo de Jonge en zijn de GGD. Eric Wiebes (daar is ie weer) en de Groningers. Wouter Koolmees en het UWV. En dus Alexandra van Huffelen en de Belastingdienst. Zouden al die bestuurders totaal incompetent zijn of zouden ze (ook) intern worden tegengewerkt? Zou het kunnen zijn dat het toeslagenschandaal het voorlopig hoogtepunt is van een losgeslagen kaste van ambtenaren? Als de situatie bij het UWV maatgevend is, dan is mijn antwoord 'ja'.

Er is nóg een misvatting, de vijfde, en dat is dat de bron van alle vuiligheid Kabinet-Rutte 2 is, misschien met de financiële crisis als verzachtende omstandigheid. Het bederf gaat echter al decennia terug. Een bron – vast niet de enige – die ik zelf zie, al sinds mijn studie informatiekunde bijna 40 jaar terug, is bureaucratisering en de vervreemding die ermee samenhangt. Al in de jaren '80 zat in mijn informatica-reader een artikel waarin gewaarschuwd werd voor het gevaar dat door automatisering en de ermee samenhangende formalisering van contacten de menselijke maat verloren zou gaan. Hoeveel ambtenaren zouden het lijden en de wanhoop van de toeslagouders hebben opgemerkt? Vermoedelijk heel weinig. Bijna alles gebeurt automatisch en de consultants die de processen ontwerpen spreken over de 'klantreis'. Het is tijd om het beruchte Experiment van Milgram eens te herhalen, met het computersysteem in de rol van autoriteit.

Het toeslagenschandaal is vermoedelijk dus niet het einde van een trend van decennia. En als doordat gerichte maatregelen uitblijven zal de Belastingdienst de komende jaren ook een risico voor de rechtsstaat blijven vormen. Hoe ver de rot is voortgeschreden weet ik niet, maar de Belastingdienst zal een informatie-powerhouse blijven. En informatie is machtsmisbruik. Erger, we weten niet eens meer wat de Belastingdienst aan informatie over ons bijhoudt. De Belastingdienst verzamelt sinds een aantal jaren gedragsdata van ons en dat kan van alles zijn: rij- en parkeergedrag (leaseauto's), betaalgedrag, OV-verplaatsingen, bel- en internetgedrag, uw energieverbruik per kwartier, niets valt op voorhand meer uit te sluiten. Het haalde de pers, er bleken meteen al data te lekken en staatssecretaris Wiebes (daar is ie weer) mocht van de Kamer doorgaan. En de Kamer? Die vond en vindt het allemaal uitstekend. What can possibly go wrong?

Nee, het dieptepunt van rechtstaat Nederland is nog niet bereikt. Dat kan ook niet anders als we op zoveel punten niet eens begrijpen wat er verkeerd is gedaan.

Net als elke succesvolle D66-consultant heb ik als vermogende veelverdiener weinig met de overheid te maken. Ik betaal belasting en heb, na mijn mede door de overheid betaalde opleiding, de overheid zelden nodig gehad. Sinds ik in 2011 in beeld kwam als overheid ICT-muckraker (niet alleen UWV) heb ik regelmatig te horen gekregen dat ik moest oppassen voor vuil tegenspel van overheidswege. Daar is nooit iets van gebleken. Nederland is in dit opzicht een rechtsstaat. Het is hier geen Malta.

Dat veranderde toen in 2017 de NRC publiceerde over wantoestanden met stichtingen voor goede doelen (ANBI's). In 2010, na een eerder beschreven miljoenenklapper bij het UWV, had ik zo'n stichting helpen opzetten en er een flink maar gelukkig aftrekbaar bedrag ingestopt. De bedoeling was om ICT-misstanden te helpen aanpakken, maar daar kwam niet veel van terecht, want kandidaat-klokkenluiders hebben jonge kinderen en hypotheken.

Als een Belastingdienst met de moderne VVD-*crimefighter-*mentaliteit een probleem heeft met in dit geval 43.000 ANBI-stichtingen, dan wordt een betrouwbare kwaliteitsmedium-journalist ingeschakeld die informatie krijgt toegespeeld over harde belastingontduikers, en ‑ontwijkers (zoals enge sekten). Daar wordt dan ook de ANBI-stichting van "de Haagse ICT-miljonair René Veldwijk" aan toegevoegd, want voor wat hoort wat. Daarop volgt dan allerlei gedonder met de Belastingdienst dat behoorlijk belastend en kostbaar is, maar waar natuurlijk niets uitkomt. (De NRC suggereert anders, maar van geld wegschenken word je echt armer.)

Sinds 2017 weet ik dat de Belastingdienst vuil spel, zoals een-tweetjes met de pers om mensen schrik aan te jagen, niet schuwt. De anti-rechtsstatelijke cultuur bij deze machtige organisatie heeft voor zwakke burgers en bedrijven nog veel rampspoed in petto.