Geenstijl

“The worst part about having a mental illness is, people expect you to behave as if you don’t”

*(no spoilers) *

In de bioscoop werd Joker vooraf gegaan door een paar dodelijk saaie reclameboodschappen voor KPN en Albert Heijn. De eerste vinkte keurig alle boxjes aan qua diversiteit, gender en LHBT, en wilde vooral niemand voor het hoofd stoten. De tweede zong een lofzang op het doodnormale Nederlandse burgerbestaan, en wilde vooral niemand voor het hoofd stoten. Daarna kwam een speelfilm die de bevrijdingsweg volgt van een mentaal gemankeerde man die niet meer mee wil doen in een wereld waarin iedereen wil dat hij zich gedraagt alsof hij normaal is. En worden we eindelijk weer eens voor het hoofd gestoten door een Hollywoodproductie.

Het was geen simpele taak die Joaquin Phoenix op zich leek te laden: is het mogelijk om Heath Ledgers The Joker uit The Dark Knight te doen vergeten? In de film zelf blijkt dat op geen enkele wijze de opdracht van regisseur Todd Phillips. Batman bestaat nog niet, dus er is geen wisselwerking met een aartsvijand, en de persoonlijkheden van beide Jokers lopen mijlenver uiteen. Phoenix’ Joker is eerder (eigenzinnig) eerlijk en (verknipt) rationeel dan kwaadaardig maniakaal en door chaos gedreven, zoals Ledgers personage was. 

Joker vertelt het verhaal van Arthur Fleck, een psychiatrisch patiënt die een treurig baantje als rent-a-clown heeft, maar droomt van een carrière als standup comedian. Hij woont bij (en zorgt voor) zijn moeder, die haar eigen ellende kent. Samen kijken ze late night shows terwijl Gotham in een bestuurlijke en economische crisis afzakt - tegelijk met de glijdende mentale staat van Fleck. (De naam - A. Fleck - is tevens een trollende verwijzing naar Ben Affleck, die ooit een uiterst matige Batman speelde).

Phillips (Borat, The Hangover, War Dogs) schreef het verhaal zelf, samen met Scott Silver (8 Mile, The Fighter). Als inspiratie leunde hij duidelijk op Taxi Driver en King of Comedy, verwijzingen die terugkomen in de casting van Robert DeNiro in een prettig ontspannen rol als populaire talkshowhost Murray Franklin, die ondanks zijn innemende televisiepersoonlijkheid geen leedvermaak over kwetsbare zielen schuwt en daarmee - als getuigenis van de hooghartigheid van succes - een stukje van de Joker-puzzel vormt.

\

Gotham is meer New York dan in andere films van het Batman-universum, en de tijdsgeest is er niet eentje uit een fantasiewereld: het gaat over ons eigen hier en nu. Waar Thomas Wayne in de originele Batmanverhalen een geliefde filantroop en werkverschaffende weldoener is, wordt hij in Joker eigentijds geportretteerd als een arrogante 1%-er die zich kandideert voor het burgemeesterschap van Gotham om ‘de mislukte clowns van de stad’ te leren hoe je succesvoller wordt het in het leven. Het leidt (mede) tot protesten die aan Occupy of - recenter - de Gele Hesjes doen denken. 

Ook gedachten aan de GGZ-bezuinigingen dringen logischerwijs op, tegelijk met hoe de verering van Jokers radicale rechtvaardigheidsdrang als een verwijzing naar sociale media uitgelegd kan worden, als plek waar openlijke gekte tot instemmend gejuich kan leiden. Je hoeft overigens niet op metaniveau te zoeken naar hints: de zichtbare verwijzing naar Donald Trump bij een demonstratie tegen de vetgemeste, arrogante politiek elite is echt onmisbaar.

De film barst van de onbetrouwbare vertellers, dus in het verhaal mag je veel zelf invullen. Over Arthur Flecks achtergrond, en die van zijn moeder. Over zijn relaties, of het ontbreken daarvan. Zelfs over welke mentale miserie hem precies plaagt, want zijn diagnose wordt nooit gedeeld. Vanwege die opzet kun je kiezen of Joker een film is over een man die langzaam doordraait en talloze mensen in zijn val meesleept, of een man die zichzelf bevrijdt van de waanzin van de dagelijkse werkelijkheid en daarin een heleboel mensen aansteekt.

In ons eigen postmoderne universum van door politiek correctheid gedreven Hollywoodproducties (een maalstroom van waanzin waarin ook alhier de vrije cultuur kopje onder getrokken wordt), is het in ieder geval een vreemd soort verademing om niet door een moreel witgewassen drama getrokken te worden, maar om over een duistere, ongepolijste en tragische vertelling te struikelen waarin je niet richting dogmatisch deugen wordt gestuurd, maar waarin je eigen ethiek openlijk bevraagd wordt. Of het verhaal van Joker nou echt gebeurd is, of niet...