Geenstijl

Door professor doctor anders Sam Bal

“Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doet dat ook een ander niet”, zei ooit een wijs man, althans zo doet de overlevering ons geloven. Het is een oude ethische leefregel, ook wel de Gulden Regel genoemd. Het komt voor in oude religies en in moderne levensovertuigingen. Het gaat om wederkerig rekening met elkaar houden. Oftewel: samenleven. 

In een zeer diverse samenleving als de onze is het soms lastig om vanuit het eigen perspectief de overwegingen van anderen te begrijpen. Om te voorkomen dat mensen elkaar gaan beperken, aanklagen, veroordelen of voor rechter gaan spelen, hebben we afspraken met elkaar gemaakt. 

Die afspraken noemen we wetten. Daar is iedereen aan gehouden, zonder uitzondering. En als iemand zich niet aan die wetten houdt, dan hebben we openbare (in plaats van private) aanklagers, en onafhankelijke rechters, in plaats van eigenrecht. Onlangs verscheen een interessante column van oud-minister Ronald Plasterk, over het risico op eigenrichting door toenemend extremisme rond het klimaat. Mensen zijn bereid de wet te overtreden om hun doelstellingen te behalen. Want, zo is hun argumentatie, het klimaat is zo’n urgent thema, dat overstijgt andere belangen, inclusief de wet. 

Columns zijn ervoor om te prikkelen, om debat aan te zwengelen. Dat is Plasterk goed gelukt. Maar het niveau van de reacties was bedroevend laag, zowel van klimaatactivisten als sommige journalisten.

Nu gaat het vooralsnog over relatief kleine overtredingen, zoals het blokkeren van snelwegen, het bekladden van kunst en het bezetten van gebouwen en vliegvelden. Het is verontrustend dat mensen bereid zijn om bewust de wet te overtreden in een voor hun ogen groter belang. Met het risico op een glijdende schaal: als we kleine overtredingen toestaan, scheppen we dan niet de voedingsbodem voor heftiger overtredingen zoals bedreiging, of geweld?

Er zijn genoeg andere groeperingen in de samenleving die ook een groter belang zien. Neem bijvoorbeeld christenen en moslims. Sommigen zien in onze westerse hedonistische levensstijl het verval van de mensheid. Alcohol, sexy kleding, euthanasie, porno, abortus, echtscheidingen, drugs en sodomie bijvoorbeeld. Je kan het (misschien volledig terecht) diep met ze oneens zijn, maar in hun beleving is dit verval zeer ernstig. Gaan klimaatalarmisten ermee akkoord dat deze mensen bewust de wet overtreden, bijvoorbeeld door abortusklinieken te bezetten, mensen te bedreigen en tot geweld overgaan? Accepteren we aanslagen? 

Nog een voorbeeld. Er zijn groeperingen in de samenleving wiens vertrouwen in de overheid diep geschaad is. Misschien terecht ook wel, gezien heftige dossiers zoals de toeslagenaffaire, Groningen, stikstof en corona. Sommigen draaien flink door en komen in een wereld van paranoïde samenzweringstheorieën terecht, al dan niet aangewakkerd door valse profeten. In hun ogen moeten ze een kwaadaardige elite bestrijden. Mogen ze daarbij de wet overtreden? Willen we een tweede Breivik?

Laatste voorbeeld. Terecht is er veel aandacht voor gelijke rechten, ook voor minderheden. Iedereen verdient dezelfde kansen. We zijn niet gelijk, wel gelijkwaardig. In de basis is ‘woke’ een oprechte, goede gedachte. Echter: sommigen slaan door. Zij zijn er diep van overtuigd dat ze slachtoffer zijn (of voor slachtoffers op moeten komen), voorrang eisen en bij monde van ‘inclusiviteit’ mensen uitsluiten, beschuldigen, cancelen en bedreigen. Staan we nog langer toe dat zij voor aanklager, rechter en beul spelen, buiten de wet om?

Het eenvoudige antwoord op al deze vragen is uiteraard: nee. 

Het maakt de wet namelijk niet uit of jouw hogere doel links, rechts, fout, egoïstisch, sympathiek of empathisch is. Dat is het mooie van de wet: die geldt voor iedereen en is voor iedereen gelijk. 

Accepteren dat mensen voor jouw hogere doel de wet overtreden, is accepteren dat anderen dat ook gaan doen, tegen jouw belang in, tegen het belang van de samenleving in. En dan krijg je anarchie. Of misschien nog erger, zoals Plasterk benoemt, totalitarisme:

“… belangrijker is waar je staat op de as van democratie versus totalitarisme. Dat is in 1945 beschreven door de filosoof Karl Popper in zijn invloedrijke boek The open society and its enemies. Hij stelt dat Stalin en Hitler, linkse en rechtse tegenpolen, gemeen hebben dat ze tegenstanders zijn van de open samenleving, van de democratie, en daarom hun politieke tegenstanders vrijheid van meningsuiting ontzeggen, opsluiten en vermoorden.

Vadertje Lenin rechtvaardigde revolutionair geweld met de beeldspraak: „Je kunt geen eieren bakken zonder schalen te breken.” Het communisme en het fascisme hebben een gesloten wereldbeeld, waarin goed en kwaad vaststaan. Binnen dat wereldbeeld is democratie procedureel gezeur. Voor de voorstanders van de open samenleving staat democratie voorop. Voor hen zijn vrijheid van meningsuiting, vrije verkiezingen en rechtstatelijkheid geen middel maar doel.”

Be careful what you wish for. Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doet dat ook een ander niet. Het OM zou geen warme woorden voor Extinction Rebellion moeten hebben, maar neutraal alle handelingen van eenieder langs de lat van de wet moeten leggen. Gelijk, voor iedereen.

Verschillende inzichten over hoe de samenleving met elkaar in te richten vechten we niet uit, we overtreden de wet niet, we bedreigen niet, we cancelen niet, we spelen niet voor eigen rechter, we veroordelen mensen niet, we gaan niet over tot geweld. Dit doen we via scherp en humorvol debat, columns, vrijheid van meningsuiting, politiek, wetgeving en rechtspraak. 

Succes met het inhoudelijke debat! 

Sam Bal