Geenstijl

Het Wiv-referendum was een groot succes. Soepel verloop, een hoge opkomst (52%) en vooral: veel informatie, discussie en debat op alle niveaus over de (on)wenselijkheid van een sleepnet in de inlichtingenwet. Oefening baart democratie!

Referendums werken, kunnen we na drie pogingen wel zeggen. De opkomst bij het Grondwetreferendum in 2005 was torenhoog (70%, vijftien procent hoger dan GR18 en twee keer zo hoog als EU2014), die bij het Oekraïnerefendum voldeed met met 32 procent nipt aan de opkomstdrempel en bij het referendum van woensdag klokte de opkomst bijna 52%.

Het Oekraïnereferendum was met de kennis van nu meer een generale repetitie voor de referendumwet dan een soepele première. Voor- en tegenstanders van het referendum waren drukker met elkaar dan met het onderwerp, de "intelligentsia" in pers, politieke en publieke opinie trokken hun neus op voor de initiatiefnemers en inspraak voor de "ongeïnformeerde" Gewone Nederlander, en wij waren met GeenPeil vooral gefocust op het halen van de opkomst. Uiteindelijk maakten de demofobe krachten in het kabinet dankbaar gebruik van die schuring om een intrekkingswet aan te nemen, zonder al te veel publieke weerstand in de pers.

Achteraf kunnen we echter wel duidelijk constateren dat we nu veel meer weten over Europese verdragen, de totstandkoming daarvan en de specifieke mitsen en maren van het Oekraïneverdrag. Bovendien is er zelfs bij een stoffig verdrag dat door velen zuchtend 'het verkeerde onderwerp' werd genoemd een opkomst van 32% gehaald - meer dan vier miljoen Nederlandse kiezers wilden er voor naar de stembus, meer dan bij sommige verkiezingen voor het Europees Parlement. Dát zijn de burgers die mee willen doen, en die mensen moet je faciliteren in hun bereidheid om de democratie te laten leven en ademen.

Een soepel Sleepwetreferendum voor slimme mensen
Het Sleepwetreferendum van deze week ging in vergelijking met het vorige al een heel stuk soepeler. We snappen het middel nu beter, de kritieke problemen met de nieuwe inlichtingenwet waren duidelijk aan te wijzen en werden in een genuanceerde context besproken (als in: niemand is tegen goede, bij wet geregelde opsporingsmiddelen voor de inlichtingendiensten, maar er zijn wel problemen met specifieke onderdelen van de nieuwe wet) en onder die zogenaamde "intelligentsia" waren nu ineens heel veel mensen kritisch op (delen van de) inlichtingenwet, waardoor ze nu ineens bereid waren om zich in het debat over het onderwerp te mengen in plaats van de initiatiefnemers en de critici zwart te maken.

Het referendum is plotseling geen 'reactief speeltje van tokkies en raddraaiers' meer, maar een belangrijk wapen in handen van betrokken burgers. Dankzij al die BN'ers, NPO'ers en dode bomen die in 2016 de burger niet in staat achtten om over ingewikkelde zaken hun mening te geven, maar in 2018 ineens wel overtuigd zijn van het stemgewicht van de goed geïnformeerde, kritische kiezer: zijzelf. En dat de meerderheid zich achter hun tegenstem schaarde bewijst natuurlijk dat het referendum een goed middel voor correctie van kabinetsbeleid is. Enerzijds is dat natuurlijk doorzichtig opportunisme. Anderzijds: "Tel je zegeningen", aldus een van de vaders van de referendumwet - en dat doen we ook. Het referendum heeft ineens een heleboel nieuwe friends in high places.

Politici zijn en blijven het probleem
Niet in Den Haag, overigens. De enigen die er wederom een potje van maken, zijn de coalitiepolitici. Waar na het Oekraïnereferendum een heel stellig kabinet beweerde precies te weten wat de bezwaren van de tegenstemmers tegen het verdrag waren (en dus hoe ze het associatieverdrag, dat in zijn geheel werd weggestemd, konden 'repareren'), hoorden we nu Kafka Ollongren zeggen dat 'waarom de kiezer precies voor of tegen heeft gestemd, een hele persoonlijke afweging is'. Dit zegt ze in reactie op een kritische Rob Trip (kijktip), die duidelijk aangeeft waar volgens critici de pijnpunten van de Wiv liggen: massatappen via het sleepnet, de lange bewaartermijnen van data of de onbevredigende manier waarop het toezicht is geregeld.

Kortom, de polletiek is zich wederom in Keesverhoeviaanse bochten aan het wringen om zich straks onder de uitslag uit te kunnen wurmen en de kiezer weer in de kou te laten staan. Terwijl dit referendum, evenals het vorige, brede coalities in de samenleving opleverde. GeenStijl in hetzelfde kamp als Amnesty International, de SP en de Partij voor de Dieren naast de Piratenpartij en GroenLinks, privacywaakhonden zij aan zij met bewakers van de persvrijheid en ordes van advocaten. Het referendum als brug over de kloof - precies zoals het in landen met een levende referendumcultuur ook werkt.

Hallo jonge, linkse, hoogopgeleide vrouwen
Uit die maatschappelijke coalities kwam debat en discussie over de wet, het belang daarvan en de problemen die er mee zijn. De kranten vulden zich met hoor en wederhoor, context en klikdingessen en feiten en factchecks. Bijna nergens werd daarbij ruzie gemaakt of werd er over 'leugens van het tegenkamp' of van 'obstructie door het voorkamp' gesproken. Op een enkele columnist die neer keek op de kiezer na, roerden velen zich inhoudelijk over het onderwerp, al dan niet voorzien van stemadvies.

En het heeft gewerkt: de geïnteresseerde kiezer liet zich informeren en maakte een keuze, waarbij de statistieken hele duidelijke data verschaffen over wie waarvoor koos. Waar het Oekraïneverdrag in 2016 zowel op links als op rechts verworpen werd, blijkt de tegenstand tegen de sleepwet nu, kort door de bocht, vooral een overtuiging van jonge linkse hoogopgeleide vrouwen. Interesting!

Het Sleepwetreferendum was al met al en ondanks de zwarte schaduw van de dreigende afschaffing van het referendum die boven de stembusgang hing een feest van de democratie waar goed op te dansen viel.

Nog eentje dan?
Wij staan dus niet, zoals '66, vooraan om te pleiten voor de afdanking van deze vernieuwing, die zich langzaam maar duidelijk aan het verfijnen is. Het referendum is verfrissend, het doet het debat over ingewikkelde onderwerpen opleven en het geeft de kiezer een instrument in handen om het kabinet aan te zetten tot heroverweging van (onderdelen van) ingrijpende wetten. Een instrument waar nu al drie keer dankbaar gebruik van is gemaakt en waarmee we als kiezers en als democratie steeds beter bedreven raken. Laten we, zoals '66 in het verkiezingsprogramma schreef dat ze na het veroveren van hun kabinetspositie meteen in de fik staken, het referendum omarmen en er van leren. 

Zullen we d'r nog ééntje proberen misschien? Dat zou qua tijdspad nog nét haalbaar kunnen zijn voordat de referendumwet sterft in de Senaat...