Geenstijl

Vrolijke zondag allemaal!

De maatschappij kent allerlei systemen die zijn opgetuigd om de boel niet te laten ontsporen. Veel van deze systemen pretenderen meer te zijn dan ze daadwerkelijk zijn. Ondanks de vele tekortkomingen hadden deze systemen wel degelijk een beperkend effect; de meeste uitwassen werden zo voorkomen. Nu lijkt echter de grote ontrafeling plaats te vinden; waar men ook kijkt, alle check and balances blijken onklaar gemaakt te zijn. De lijntjes waarbinnen getekend dient te worden zijn niet verlegd of verruimd, maar daadwerkelijk doorbroken. De toekomst ziet er hierdoor donker uit, maar wellicht is het de onvermijdelijke fase tussen een oud systeem en een nieuwe.

De grote ontrafeling kent vele voorbeelden. Zo is de Europese Centrale Bank (ECB) gestoeld op de filosofie en gewoontes van de oude Duitse Bundesbank (Buba). Daaraan verbonden was het Verdrag van Maastricht waarin criteria werden opgenomen waar de EU/euro lidstaten zich aan moeten houden of die ze moeten nastreven. Deze systemen werken echter niet meer; Maastricht is van de kaart geveegd en de ECB is nu doorspekt van Latijnse invloeden. Ook de politieke onafhankelijkheid van de ECB is zo’n systeem dat in het leven was geroepen om goed monetair beleid te garanderen (dus niet de staat financieren met geprint geld). Nu is geen enkele centrale bank echt politiek onafhankelijk geweest, maar waar voorheen deze gedachte wel degelijk de handelswijze van de ECB enigszins beperkte, is daar nu geen sprake van. De grote opkoopprogramma's (QE) en het integreren van de Green New Deal in de missie van de ECB zijn daar bewijzen van. De systemen die waren opgetuigd om een enigszins solide monetair beleid te garanderen, zijn dus ontrafeld.

Nog een voorbeeld van deze ontrafeling kan gevonden worden in het toeslagendossier. Rechters, de Raad van State, de ombudsman, de controle op de belastingdienst zelf, alles heeft gefaald. En ja, vroeger ging het ook vaak mis en waren de grenzen vaak flexibel. Echter, wat de toeslagenaffaire heeft laten zien, is dat de grenzen die in het leven zijn geroepen om uitwassen te voorkomen dan wel te corrigeren, totaal doorbroken zijn. Dit is niet een ambtenaar die wat overijverig mensen heeft lopen korten; er is een systeem ontstaan met als doel alle bestaande limitaties te omzeilen. Zoals Omtzigt het heeft gesteld, de check and balances dienen hernieuwd te worden, want nu zijn deze buiten werking gesteld.

De ontrafeling is ook gaande in de democratie. Steeds vaker wordt deze omzeild door de rechtspraak. In de Urgenda-zaak is een gevaarlijk precedent gezet, want de rechter is eigenlijk op de stoel gaan zitten van de beleidsmakers. Nu is de zaak stukken minder zwart-wit dan dit, want politici misbruiken naar mijn mening de rechterlijke macht om onpopulaire plannen toch door te kunnen drukken. Door eerst internationale verdragen te sluiten (met een superpassieve rol van de Kamer, waar ik hierna op terug kom), committeert de regering zich aan iets wat opeens door andere partijen afgedwongen kan worden via de rechter. De facto wordt via deze route de democratie omzeild. Waar normaliter de rechterlijke macht eerder een corrigerende/beperkende werking had op de beslissingsvrijheid van het kabinet, is het nu steeds vaker een instrument om beleid af te dwingen. Wederom een ontrafeling van de oude systemen om de overheidsinvloed binnen de perken te houden. 

Dit brengt de focus op het parlement. Dit zou het kabinet en de overheid als geheel moeten controleren. Dit systeem was altijd verre van perfect omdat partijdiscipline deze controlerende functie enorm in de weg zat; men moet luisteren naar de partijleider en de belangen van de partij in plaats van het belang van de eigen kiezers te dienen. Maar waar het eerst nog enigszins zijn werk deed (met name in de zwaarwegende zaken), is het controlerende/beperkende effect van het parlement ver te zoeken. Of dat nu komt omdat de regering 800 persvoorlichters heeft, een banencarrousel heeft opgetuigd, parlementsleden veel te weinig info/tijd/medewerkers krijgen om alles goed tot zich te nemen, of die verrekte partijdiscipline, het effect is duidelijk: dit systeem is kapot.

Er was een systeem opgetuigd om ook dit te voorkomen: de vrije pers. Deze zou zowel het parlement alsmede het kabinet/overheid moeten controleren. Maar de pers laat het afweten. Vaak is zij het doorgeefluik voor het kabinet (zie de coronamaatregelen die "gelekt" worden) of laat zij zich voor het promotiekarretje spannen van bepaalde politici. Het mogelijke vooruitzicht op een baan als persvoorlichter of spindoctor werkt corrumperend. De alsmaar consoliderende mediasector heeft ook hier een funeste werking. Er zijn nu maar enkele groepen (zoals de Belgische Persgroep) die de Nederlandse media in bezit hebben. Journalisten aldaar lijken meer en meer de missie mee te krijgen om bepaalde meningen uit de dragen in plaats van die meningen te fileren. De pers is nauwelijks nog vrij en onafhankelijk te noemen, waardoor ook dit controlesysteem volledig is ontrafeld.

Dan is er nog de grondwet, een apart gedrocht in het Nederlandse geval, want Nederland kent geen constitutioneel hof, waardoor de grondwet in wezen niet getoetst kan worden. Desondanks wordt er niet te vaak aan deze grondrechten getoornd. Maar nu met corona blijken ook de grondrechten fluïde te zijn; de QR-code en de aangekondigde plannen hoe deze in te zetten om mensen te dwingen een vaccinatie te halen door ze de toegang tot winkels en zelfs werk te ontzeggen. Normaal zou het parlement het kabinet tot de orde moeten roepen, maar omdat dat systeem, zoals hierboven beschreven, kapot is, heeft ook de grondwet haar (beperkte) limiterende werking verloren.

De systemen die beschreven zijn in de bovenstaande voorbeelden lopen vaak in elkaar over. Door de buitenwerkingstelling van één systeem, werken de anderen steeds minder goed. Er is daardoor een vicieuze cirkel ontstaan die uiteindelijk tot deze grote ontrafeling heeft geleid. De beleidsbepalende, uitvoerende en controlerende elite is nu werkelijk losgezongen van elke limitatie die de maatschappij haar had opgelegd. 

De gevolgen hiervan kunnen alleen maar rampzalig zijn, de vraag is hoe rampzalig. Het enige lichtpuntje is dat dit wellicht een standaardfase is waar een land één systematiek volledig vernachelt, er onrust en chaos ontstaat, waaruit een nieuwe systematiek geboren wordt. Maar tot die geboorte is het afzien en flink ook.