Geenstijl

Na Safari Eurabia op Oorlogspad Oekraïne - deel twee van een drieluik over een reis naar het front

Conflictkenner en camerasoldaat Dr. Teun Voeten is voor een speciale operatie voor GeenStijl naar Oekraïne gereden, in één ruk in zijn ouwe Peugeot diesel, met wat voedselbonnen, een knapzak en een camera. Hij bezocht steden en stranden op het strijdtoneel en reisde door naar het front van de oorlog tegen de Russen. Daar deel één, hieronder verder met de verslaggeving. Alle foto's opklibaar voor groot. Daarbij geldt een kijkerswaarschuwing: het is oorlog, en dat is soms goed te zien.

Honderdvijfendertig kilometer ten oosten van Odessa ligt het stadje Mykolaiv. Het is het laatste Oekraïense bastion, een buffer tegen de Russische bezette gebieden in het zuiden: vanaf het tien kilometer verderop gelegen Kherson tot aan de Krim. Mykolaiv is in feite frontlijn-gebied. Dat het raketten regent op Mykolaiv is overdreven, maar de stad wordt dagelijks beschoten. In maart bezocht ik met Robert Dulmers de dierentuin, de grootste van het land, waar ‘s anderendaags zes raketten waren geland, waarvan de restanten nu in het kleine natuurhistorisch museumpje van de Zoo liggen. Tijdens de bijna zes maanden durende oorlog zijn er in Mykolaiv bijna vierhonderd doden gevallen en ruim duizend gewonden.

Mykolaiv is een naargeestige stad. De centrale boulevard die Tsentralʹnyy Prospekt heet, is drie kilometer lang en volgebouwd met grijze, in Sovjet-depri-stijl opgetrokken flats. In maart was de stad doods: alle winkels en cafeetjes gesloten, maar nu probeert het bestuur van de oblast (het district) onder het leiderschap van de charismatische gouverneur Vitaliy Kim het leven weer te normaliseren. Kappers, cafés en garages functioneren, als ik deze augustusmaand met mijn fixer Alexander Milevich naar de stad rijd. Het was de bedoeling om in het weekend te gaan, maar de stad heeft toen van de gouverneur een uitgaansverbod gekregen van achtenveertig uur. Een noodzakelijke maatregel volgens de autoriteiten, om Russische collaborateurs op te speuren en aan te houden.

"Trek gerust voor de honderdvijfendertig kilometer een kleine drie uur uit", hoor ik en het klopt. Niet alleen zijn er grote gaten in het wegdek, vanwege granaatinslagen, maar het zijn vooral de checkpoints die tijd kosten. Bij sommige is het genoeg om mijn paspoort en Oekraïense legeraccreditatie te laten zien waarna ik vriendelijk word doorgezwaaid, bij andere checkpoints worden de papieren gefotografeerd en met WhatsApp doorgestuurd naar de autoriteiten waarna je dan een klein kwartier moet wachten om vervolgens alsnog doorgelaten te worden. Bij een ander checkpoint staat een file van kilometers die ik als geprivilegieerd lid van het internationale pers corps met alarmlichten voorbij rij, om me vooraan aan te sluiten.

Herhaalde waarschuwing: ongecensureerde oorlogsfoto's na de breek

Ik bespreek met Alexander de derussificatie van Oekraïne. Op de socials circuleerden veel reacties op het onzalige plan van president Volodymyr Zelensky om Russische literatuur te verbieden. Volgens Alexander wordt de soep niet zo heet gegeten. "Tolstoj, Poesjkin en Dostojewski blijven we lezen. Maar we werden overspoeld met overbodige Russische auteurs. Die kunnen beter plaats maken voor Chaucer, Petrarca en Shakespeare." Ik moet denken hoe de Hollandse tieners worden doodgegooid met overbodige schrijvers als Abdelkadir Benali, Rutger Bregman en Joris Luyendijk, en opeens klinken de plannen van Zelensky best wel redelijk.

Waterdragers met lijkzakken
"Wij mensen uit Odessa zijn de inwoners van Mykolaiv schatplichtig. Zij zijn in feite ons schild tegen de oprukkende Russen", zegt Alexander. "Wij moeten onze landgenoten in Mykolaiv helpen." Ik ben met Alexander op pad om een groep vrijwilligers aan het werk te zien die eens per week vier grote vrachtwagens vol drinkwater verdelen. Maar onze eerste stop is het mortuarium. Daar was ik in maart ook. Terneergeslagen vertelde de directrice Olga Dierugina ons destijds dat het tempo van binnengebrachte doden niet bij te benen was. Inderdaad lag het hele lijkenhuis toen vol met dode soldaten, een Dantesque tafereel. Veel waren door verschrikkelijke verwondingen om het leven gekomen. In de afdeling voor de burgers viel een Vermeer-achtig strijklicht over de in plastic zakken opgestapelde stoffelijke overschotten.

Dr. Olga is niet aanwezig, haar plaatsvervanger Dr. Giorgio Aleksandrovich staat me te woord. Voor de oorlog was hij kinderarts, nu forensisch patholoog-anatoom. Zijn taak, voor de oorlog, was de doodsoorzaak vaststellen van verdachte overlijdens. In Mykolaiv waren dat vooral overdoses van verschillende soorten drugs. Nu houdt hij zich met oorlogsslachtoffers bezig. Hij reageert geïrriteerd op mijn best wel plichtmatige vraag hoe hij met zoveel ellende omgaat. "Hoe zou jij het vinden een dood kind net zo oud als je eigen zoon te onderzoeken?"

Tussen de twee à drie burgerdoden worden hier per dag binnengebracht. Vrijwel allemaal het slachtoffer van Russische beschietingen. Hoeveel soldaten er binnen komen mag hij niet zeggen. Militair geheim. Hij neemt ons mee naar buiten waar een container staat met lijken in zwart plastic. Hij maakt een body bag open en ik zie alleen maar een verkoold lichaam, zo zwart als roet. Een soldaat. "Deze is geïdentificeerd", legt Giorgio uit. Een bestelbus komt aangereden en mannen halen er een doodskist uit die met maagdelijk wit zijde is gevoerd. Daar wordt de zwarte zak met het zwarte lichaam ingelegd, klaar voor de laatste reis.

Technisch water voor in het toilet
In het centrum hebben duizenden mensen zich verzameld. Het is de wekelijks waterdistributie van een groep vrijwilligers uit Odessa. Een privé-initiatief: ze zamelen geld in van burgers, "Soms krijgen we tien, soms honderd, soms wel duizend dollar", legt vrijwilligster Valeria Abdal uit. Daar kopen ze water in vijfliter flessen van en charteren ze vier grote vrachtwagens. In elke truck twintig ton, totaal tachtigduizend liter water. Er komt wel degelijk water uit de kraan in Mykolaiv, zoals ik bemerkte toen ik mijn handen waste op het toilet van het mortuarium. Ik bevochtigde even mijn lippen en proefde dat het zilt was. "Klopt! We noemen dat technisch water", zegt Valeria. "De zuiveringsinstallatie en waterpijpen zijn beschadigd maar liggen in bezet gebied." 

Met technisch water, tehnichna voda op zijn Oekraïens, kun je de wc doorspoelen en eventueel de afwas doen. Maar om te drinken en te koken heb je zoet water nodig, leggen Natalia en Pjotr uit, een echtpaar van in de zeventig. "We zijn te oud om te vluchten. En waar moeten we naar toe?", zeggen ze. Op een boodschappenkarretje slepen ze de vier flessen mee, twintig liter water. Als ze zuinig aan doen, kunnen ze daar drie dagen mee doen. De stad heeft ook distributiepunten. daar halen ze op andere dagen hun water. Kopen is een andere optie. Maar de benodigde hoeveelheid flessenwater zou dan omgerekend vijftig euro voor een tweepersoonshuishouden zijn, een zware belasting voor de Mykolaivianen die gemiddeld van tweehonderd euro per maand moeten rondkomen.

Op het terrasje van lunchroom Pâté wordt de koffie gebracht door Ilia, een eenentwintigjarige spichtige jongen die er fragiel uitziet, met polsen als luciferhoutjes. Hij wilde in het leger gaan, maar hij werd geweigerd. Ik kan me dat enigszins voorstellen, wat het is geen type om zware houwitsers door te laden. Nu helpt hij af en toe als vrijwilliger in de Territoriale Verdediging. En bedienen kan hij als de beste; vroeger werkte hij voor het chicste restaurant in de stad. Nu zit hij in deze tent, waar hij een schamele driehonderd euro per maand verdient. Hij kan overleven omdat hij nog bij zijn ouders woont. "De werkloosheid is hoog. Ik mag blij zijn dat ik een baantje heb. En de bazen kunnen de lonen net zo laag houden als ze willen", legt hij uit. 

Aan vluchten heeft hij nooit gedacht. ook zijn kameraden niet. "Als een familie met jonge kinderen vertrekt, kan ik dat begrijpen. Maar onder mijn vrienden vinden we een jonge man die vlucht een loser." Of het gevaarlijk is in Mykolaiv met alle bommen en granaten en raketten? Ilia lacht en haalt zijn schouders op. "Het was al gevaarlijk om op straat te lopen voor de oorlog. Je kon aangereden worden of in de armen lopen van een criminele bende." Volgens Ilia zijn er tijdens het tweedaagse uitgaansverbod vierhonderd Russische spionnen en sympathisanten opgepakt. "Mensen die informatie doorspeelden naar de Russische kant. De politie kan van iedereen de telefoon controleren. Blijkt daar uit dat je vaak Russische nummers belt, dan moet je dat verklaren. Als je geen adequate reden hebt, kun je gearresteerd worden."

De curfew heeft effect gehad. "De beschietingen van Mykolaiv zijn afgenomen na het tweedaagse uitgaansverbod", vertelt gouverneur Vitaliy Kim. Hoeveel mensen er zijn opgepakt verdacht van Russische spionage kan of wil de gouverneur niet zeggen. "Maar elke spion minder scheelt weer mensenlevens", zegt hij. Dimitry, de joviale militaire persvoorlichter, heeft geregeld dat Kim een half uur journalisten te woord staat. Een tv-ploeg uit Letland en een team van de Finse TV. Het gesprek vindt plaats buiten in het park, in een door muren omringd laag gelegen ruimte met zandzakken die we absoluut niet mogen filmen. 

Een uur te vroeg gebombardeerd
Half maart spraken Robert Dulmers en ik de gouverneur in het regeringsgebouw achter ons, op de vierde verdieping. Maar daar sloeg op 29 maart, om 08.47 in de ochtend een Russische kruisraket in, specifiek gericht op de populaire Kim. Achter ons de ruïne van het gebouw. Een enorm gapend gat van zeven verdiepingen hoog in een zware betonnen constructie. De kracht van de explosie moet enorm geweest zijn. Zevenendertig mensen vonden de dood. Veertig gewonden. Het koste een week om alle slachtoffers onder het puin te vinden. Volgens militaire voorlichter Dimitry hadden de Russen zich vergist in de zomertijd die net was ingevoerd en was het eigenlijk de bedoeling dat de raket om 09.47 zou inslaan, als iedereen op zijn werk zou zijn.

"Een terroristische aanslag op de regering van mijn stad", zegt Kim. Hij oogt vermoeid. Alsof hij geen zin heeft in de internationale pers te woord te staan. Hoe is de militaire situatie, willen de Finnen weten. "Dat is militair geheim." Gaat het Oekraïense leger Kherson heroveren? Ook dat is militair geheim. Gaat het goed aan het front? "Daar mag ik niks over zeggen. maar u ziet een glimlach op mijn gezicht; u mag zelf uw conclusies trekken." Wil Oekraïne alle bezette gebieden terug heroveren? "Dat moet u aan onze president vragen."

Behalve de statistieken over doden en gewonden, komen we niks nieuws te weten. Als ik aan de beurt ben zijn de meeste vragen die ik had al door Letland en Finland gevraagd. Ik besluit maar iets kritisch: "Wat vindt Kim van de beschuldigingen van Amnesty International dat Oekraïne militaire installaties in civiele locaties plaatst?" "Dat is Russische propaganda", luidt het korzelige antwoord. De bisschop in Odessa had eerder exact hetzelfde gezegd.

Een soort Molotov-pact
We mogen met de persvoorlichter Dimitry het vernietigde gebouw in. Een rampzalige puinhoop. Kantoren van ambtenaren met omgevallen boekenkasten, dossiers liggen overal tussen de bakstenen en glasscherven. Verpieterde kamerplanten. In de conferentiezaal waar wij zelf in maart nog met Kim hebben gesproken, liggen de stoelen en bureaus versplinterd op de grond. Bloedspatten op de trappen. We lopen rond in het door de explosie geschapen atrium en zien vijf verdiepingen boven onze hoofden zware stukken beton, een paar vierkante meter groot, aan staaldraad bungelen en wat schommelen in een verfrissende bries. Op de bovenste etage hebben we uitzicht op de scheepswerf van Mykolaiv. Daar is indertijd de Moskva gebouwd, de prestigieuze kruiser die half april door een Oekraïense raket de grond, of liever: de zee, in werd geboord. Er ligt een identiek schip, dat nooit werd afgebouwd. Strikt verboden om foto’s te maken, zegt de woordvoerder. Dat doe ik natuurlijk toch, maar als ik ze hier publiceer kom ik in de problemen want ik moet de link van mijn uiteindelijke publicatie opsturen.

Het is ironisch dat in Oekraïne geproduceerd wapentuig uiteindelijk door de Russen wordt gebruikt tegen de Oekraïense bevolking. Ook de kruisraketten die Rusland nu afvuurt op Mykolaiv en Odessa waren eerst in Oekraïense handen, legt Alexander uit. Hij frist mijn geheugen op en vertelt over het zogenaamde Boedapest Memorandum uit 1994. Dit was het non-proliferatie- en gelijktijdig niet-aanvalsverdrag dat de Russische federatie afsloot met de voormalige Sovjetstaten Belarus, Kazakhstan en Oekraïne. Behalve het nucleaire arsenaal schonk Oekraïne ook haar voorraad kruisraketten aan Rusland. 

In de praktijk bleek het verdrag evenveel waard te zijn als het Molotov-von Ribbentroppact.

Dit soort reportages kosten veel tijd, voorbereiding en geld en niet alleen omdat de diesel zo duur is. Mocht u nog wat monetaire voedselbonnen hebben liggen om van deze driedaagse veldtocht een goed gevoede sponsorloop te maken, dan kunt u hier een erekruis halen in de vorm van een roze kroontje, hier de oorlogskas spekken of gewoon hieronder het algehele mobilisatieformulier invullen: