Geenstijl

Er is Verlichting aan het einde van de tunnel

Na het lezen van De Gevangenisjaren, de recente roman van Erdal Balci, begon het tikken van deze recensie met het zoeken naar andere meningen. Die blijken dun gezaaid. In de literatuurbijlagen van diverse media zijn wel enkele interviews met de schrijver te vinden, maar boekverslagen zijn schaars. Wil je dat vriendelijk verklaren, dan kun je stellen dat het boek van Balci in de luwte bleef van het boek van Lale Gül, dat ongeveer gelijktijdig verscheen en de bestsellerlijst aanvoerde. Maar als we het interview in De Volkskrant lezen, waar Balci zelf columnist is, doemt een wat cynischer beeld op: de Turks-Nederlandse romancier verkettert in zijn autobiografische roman zowel de starre islamitische cultuur als de postmoderne westerse plooibaarheid om die islam haar patriarchale positie te blijven gunnen. "Europa superieur? En Auschwitz dan?", wilde de interviewster van hem weten. De gevangenisjaren zijn nog niet voorbij.

De autobiografische vertelling begint in het Anatolische Ardahan, de geboorteplaats van Erdal Balci. Zijn vader werkt in Nederland, zijn moeder is diep ongelukkig in haar gearrangeerde huwelijk en projecteert dat in liefdeloze kilte op haar eigen kinderen. Van de rafelige agrarische armoede, zijn familie en het dorpsleven tot de zomerse bloemenweiden in de bergen en het snijdende winterweer met dodelijke sneeuwstormen, wordt Erdals afkomst mede door trauma en ervaring in zijn wezen gebrand. Als hij op 11-jarige leeftijd naar Utrecht verhuist, is het onbekende Nederland slechts een decor van straatnamen, pleinen, winkels en treinen - en daar begint de zoektocht naar zowel de Nederlandse ziel, als zijn eigen identiteit.

In dat afstandelijke Hollandse decor zijn de details van de Turkse gemeenschap juist dermate indringend beschreven dat je ze bijna kunt ruiken. Van de zoete baksels in slecht geventileerde, overbevolkte portiekwoningen van Lombok tot het zweet in de armoedige vodden van adolescente Turkse jongens. Balci groeit op tot "een soldaat van het feodalisme" en wordt een cipier van de culturele beklemming, die helpt bewaken dat zijn zussen geen spijkerbroeken dragen en voorkomt dat ze onbegeleid op schoolreisje gaan. Schuldgevoel in de maak.

Tegelijkertijd is de drang naar zijn eigen individuele vrijheid evident en zijn de mores van de koran niet aan hem besteed. Dat friet wellicht in hetzelfde vet gebakken is als varkensvlees, weerhoudt hem niet om het te bestellen. Vrome moslims in de Utrechtse Ulu Moskee op de Kanaalstraat - destijds nog een aftands badhuis, tegenwoordig de grootste Diyanet-moskee van Nederland - worden door hem beschreven als “moskeegangers die bereid waren om een miljoen keer met het voorhoofd naar de vloer te gaan om hun schepper een miljoen keer te vergeven voor wat Hij hun aandeed."

Zijn zoektocht naar persoonlijke bevrijding wordt geprojecteerd op zijn eigen ontluikende adolescentie en parallel getrokken met de tunnels die Andy Dufresne graaft in The Shawshank Redemption, zowel in zijn relaties met cipiers en soldaten van de Turkse culturele gevangenis, als in zijn queeste naar een vrije vrouw die hem een vrije identiteit kan helpen verschaffen. Ook bij Erdal wisselen de damesposters aan de muur van zijn gevangenis met de tijd en blijft de grootste liefde onbereikbaar.

Een alliantie tussen religie en westerse intelligentsia
Zijn cel wordt echter niet alleen bewaakt door bewakers uit het eigen kamp: de Hollanders verwachten van een Turk louter dat hij zijn eigen cultuur en tradities in ere houdt. Een gevolg van het postmodernisme, "de stilste revolutie aller tijden", die er voor gezorgd heeft dat "de massa's overtuigd raakten dat intellectuele prestaties, verheffing der volkeren bescherming van het individu en de idealen er veel minder toe deden." Het gevolg is een "alliantie tussen religie en westerse intelligentsia, die leidt tot een consensus van wereldwijde middelmatigheid", en het duurt lang voordat de jonge Erdal begrijpt dat het zo werkt in de wereld. (Inmiddels kan hij het terugzien in de afwezigheid van boekbesprekingen.) Nederland kabbelt immers voort onder de schijn van een vrij land. "Bij iedere persoon loopt het proces van de castratie van het vermogen om op een autonome wijze te denken anders", zo stelt hij zich voor.

Zijn vriendenkring slinkt naarmate de tradities hen in de greep krijgen. Gearrangeerde huwelijken, kinderen, de verwachtingen van hun omgeving en de vrees voor wraak wanneer iemand die ban probeert te breken: een voor een vallen ze ten prooi aan al dan niet afgedwongen cultureel en religieus gewoontegedrag.

Ramadanjournalistiek
Hoewel intelligenter en strijdvaardiger dan zijn vrienden, weet Erdal zich aanvankelijk ook geen weg uit zijn eigen geestelijke gevangenis te graven. Hij belandt via zijn vervolgopleiding in de journalistiek en begint te schrijven wat zijn opdrachtgevers willen lezen: over de gelukzalige voordelen van uithuwelijking, de successen van gesegregeerde Marokkaanse of Turkse sportclubs, over Arabische gedichtenfestivals, de kracht van heimwee, de geur van zoete koekjes en overige ramadanjournalistiek.

De keus om te schrijven wat het publiek wil lezen (of wat ze door de poortwachters van de media geacht worden voorgeschoteld te krijgen), of de moed om een zijspoor in te slaan en de roep van je eigen intuïtie te volgen, eet hem langzaam op: "Ik had heus wel door dat het multiculturalisme op een continent, waar driehonderdvijftig jaar was gestreden om de mens uit de handen van het patriarchaat te halen, alleen bestaansrecht heeft als die multiculturele samenleving geen vrijbrief verschaft aan de feodalen, de obscurantisten, de religieuzen om het individu, het kind en de vrouw te onderdrukken."

Maar in een land van geslepen oplichters, die weten dat ze geen kans maken als de mensen die ze op het oog hebben niet overtuigd zijn van hun goedheid, waar linkse politici de deur plat lopen bij moskeebesturen om zieltjes te winnen en intelligentsia de migranten vooral aanmoedigen om onder de grijze regenwolken van Nederland in hun eigen exotische biotoop te blijven bestaan, zijn te veel tegenstanders: "De paar mensen die een eerlijke stem verhieven, gingen ze vermorzelen." Het maakt hem langzaam ziek. 

Liefde is...
Het juk van diep ingesleten ideeën van je afwerpen is zwaar graafwerk door donkere tunnels en dat hij zichzelf daarbij niet spaart in de beschrijving van zijn vragen, twijfels en tekortkomingen is wat Balci uit laat stijgen boven de gesloten gemeenschap van islamitische migranten in Nederland. Zijn talent om het meeslepend en indringend op te schrijven voedt zowel de kennis over deze gemeenschap als het begrip voor hun benarde positie tussen Holland en de heimwee, maar bovenal is het verlangen naar vrijheid een strijd waarbij zowel de cultuur van het thuisland als de mores van het gastland leed met liefde verwarren. "Liefde is dat je kinderen een eigen identiteit gunt", maar die warme genegenheid en emotionele lenigheid is alles behalve vanzelfsprekend.

De Gevangenisjaren schetst een beklemmend beeld van de hulpeloosheid van een stel migrantenkinderen in de Utrechtse straten en hoe mensen - ongeacht hun culturele of religieuze achtergrond - beloond worden voor gelatenheid in detentie. Er is Verlichting aan het einde van de tunnel, maar het graafwerk is niet iedereen gegeven. Balci doet een bevrijdende poging.

Erdal Balci - De Gevangenisjaren. Autobiografie over een onbekend Nederland (Singel, 2021)