Geenstijl

Daar is K. Regenjas weer, de ijskoude cijfermeester die regelmatig opduikt in de mailbox met berekenende stukken. Ditmaal de vraag die ethicus Sam Harris ook al eens opwierp (en daarmee in een stofwolk van ophef terecht kwam omdat de meeste mensen niet goed kunnen lezen): Moet martelen mogen? Let's hear it: Moraliteit en welzijn Morele regels draaien om welzijn. Dat is in alle culturen en alle tijden zo geweest: van de moderne samenleving tot de vroegste holbewoners. Toen onze aapachtige voorouders in sociale groepen gingen leven, kwamen ze erachter dat er betere en slechtere manieren zijn om dat te doen. Een sociale groep waarbinnen diefstal geaccepteerd wordt, gaat niet ver komen. Als we van elkaar mogen stelen, waarom zou je dan nog je best doen om voedsel en andere middelen te verzamelen? Je kunt beter wachten tot een ander dat doet, en vervolgens de buit gappen. Zelf voedsel verzamelen is in zo'n samenleving nauwelijks een optie, want alles wat je verzamelt wordt meteen weer onder je primitieve reet vandaan gejat. Zo'n samenleving functioneert dus niet en daar heeft iedereen last van. Hetzelfde kan gezegd worden voor geweld, seksuele uitspattingen, liegen en andere typisch immorele gedragingen. Sommige manieren van samenleven leiden tot geluk en welvaart, andere manieren leiden enkel tot ellende. Omdat het moeilijk is per geval een genuanceerde welzijnsafweging te maken, hebben samenlevingen algemene vuistregels opgesteld waaraan men geacht wordt zich te houden. Die vuistregels noemen we moraliteit. Die moraliteit heeft echter geen intrinsieke waarde, maar is zo goed als de mate waarin zij effectief is in het bevorderen van menselijk (of voor de fanatiekelingen: dierlijk) welzijn. Achterlijke culturen Zelfs van achterlijke culturen als de islam kan gezegd worden dat ze ernaar streven om menselijk welzijn te bevorderen. Ze zijn er alleen een stuk slechter in. Het verschil met onze cultuur zit niet in het streven naar welzijn, maar in de irrationele uitgangspunten waarop de islam zijn vuistregels baseert. Irrationele opvattingen over Heilige Boeken, Paradijs, Hel, Jihad en martelaarschap zorgen ervoor dat psychisch gezonde mensen tot compleet idiote morele normen komen. Binnen een islamitische context kan het doden van een homoseksueel een rationele, morele afweging zijn. Het welzijnsverlies van de homoseksueel moet worden afgewogen tegen het welzijnsverlies dat zou optreden als we de toorn van Allah over ons afroepen. Omdat we Allah uit de Koran kennen als een tamelijk wraakzuchtig sujet, blijkt plotseling alles geoorloofd om deze Hemelse Pestkop te behagen. De islamitische cultuur is dus niet per se immoreel, hij is voornamelijk irrationeel. Een zelfmoordenaar die ongelovigen opblaast, kan het in zijn eigen optiek nooit fout doen. Het doden van ongelovigen behaagt Allah en is dus moreel. Als er per abuis ook moslims onder de slachtoffers zijn, is er nog steeds geen man overboord. Zij gaan namelijk naar het Paradijs, waardoor hun welzijn alleen maar zal toenemen. Als je irrationele uitgangspunten over de wereld en het leven hanteert, kun je met de beste intenties een verschrikkelijk kwaad aanrichten. We kunnen dus met recht zeggen dat een rationele cultuur, die zijn ethische normen baseert op logica en wetenschap, in de praktijk moreel superieur is aan culturen die irrationele welzijnsclaims hanteren.

Vuistregels zijn vaak handig, niet altijd Sterker nog, je zou kunnen zeggen dat de vuistregels zelf een deel van het probleem zijn. Absolute uitspraken als "liegen is fout" of "martelen mag niet" zijn in 99,9% van de gevallen uitstekend, maar in zeldzame gevallen ben je moreel verwerpelijk als je je eraan houdt. Mag iemand die Joden verbergt voor de Duitsers liegen als er op zijn deur wordt geklopt? Mag iemand die bijna sterft van de honger een stuk brood stelen? Morele regels kunnen dus beter worden opgeschort, als dit het algemene welzijn van de mensheid ten goede komt. Een waargebeurd voorbeeld: Het is hartje zomer in Australië. De temperatuur is 40 graden. Een vrouw rijdt rond met een baby in haar auto en ze wil snel naar huis. Onderweg naar huis moet er getankt worden en ze rent vlug naar de kassa om haar benzine af te rekenen. Als ze terugkomt, is haar auto verdwenen. Met baby en al. In paniek gaat ze naar de politie, die op beveiligingsbeelden de autodief herkent. Het gaat om een bekende veelpleger met een opvallend uiterlijk: twee meter lang en een enorme geblondeerde afro. De dief wordt al snel door agenten op straat herkend en ingerekend. In zijn jaszak worden gestolen voorwerpen uit de auto gevonden. Zijn schuld staat dus zonder redelijke twijfel vast. Maar de auto zelf en de baby daarin zijn spoorloos. Bij 40 graden houdt een baby het niet lang vol in een afgesloten auto. Desondanks wil de dief niet zeggen waar hij de auto heeft geparkeerd. Dreigen, slijmen, smeken en psychologisch trucs helpen geen van alle om de dief te laten praten. Het wordt heter en heter in de auto. En de klok tikt... Uiteindelijk verliest een agent zijn zelfbeheersing en geeft de dief een paar flinke stompen. Die begint daarna als snel te praten en de baby kan gered worden. Was deze agent immoreel? Waarschijnlijk niet. Deze situatie is zo extreem, dat de morele vuistregels (pun intended) van onze samenleving daar onmogelijk in hadden kunnen voorzien. Het overtreden van de regels realiseerde dus een groter goed. De regel werd overtreden, maar het doel dat die regel beoogt, werd gehaald. Hetzelfde kan in bepaalde situaties gezegd worden van het martelen van terroristen. Als meneer Abdelslam kennis draagt over op handen zijnde terroristische aanslagen, waarbij honderden onschuldige burgers zullen sterven, maar tegelijkertijd zwijgt als het graf, moet je een moreel verwerpelijk iemand zijn om hem niet te martelen. Dat Abdelslam zijn informatiepositie kan uitbuiten om strafvermindering te bepleiten, is een morele gotspe. Als er een precedent ontstaat voor mild gestrafte massamoordenaars, is de geloofwaardigheid van ons rechtssysteem failliet. Dan kun je beter een elektrische vliegenmepper tegen zijn eikel houden tot hij namen en rugnummers geeft van zijn collega ploflims. Dat wil niet per se zeggen dat martelen legaal zou moeten zijn. Er zijn namelijk ook situaties denkbaar waarin stelen moreel is, zoals het Heinz dillema. Daaruit volgt niet dat diefstal uit het wetboek moet worden geschrapt. Waar we wel over moeten nadenken, is een gedoogbeleid voor marteling. Als een agent kan aantonen dat er sprake was van een morele noodsituatie, waarin onschuldige levens verloren zouden zijn gegaan als de terrorist zijn mond niet had opengetrokken, en als er geen andere manieren waren om de verdachte te laten praten, dan moet een martelende agent niet worden vervolgd, of na vervolging hooguit een symbolische straf krijgen. Op deze manier blijven we moreel verantwoord bezig, zonder dat we verwerpelijke deals hoeven te sluiten met terroristen. Was beredeneerd, K. Regenjas