Geenstijl

De chimpansee heeft twee zielen in zijn borst. In een dierentuin zien we de mooie kant: een groep chimps zit rustig in het zonnetje, de jonkjes worden gevoed, de chimpokleuters spelen, het is vrede op aarde, er wordt landerig op een bladplant gekauwd. Van zulke idyllische vegetarische apenscènes kunnen mensen niet anders dan het idee krijgen dat ook chimpansees familie- en naastenliefde kennen. In het oerwoud daarentegen ziet het er anders uit. Niet alleen idylles in zacht zonlicht, maar ook jonge viriele apen, die in groepjes luidruchtig langs de grenzen van het domein van hun stam trekken, en die proberen de jonge mannen van aangrenzende stammen dood te slaan, net zo lang tot die buren zo ver zijn verzwakt dat de agressors hun territoir en de bijbehorende wijfjes kunnen overnemen. Altruïsme en jihad, om het eens menselijk te zeggen. Altruïsme alleen binnen de eigen stam, jihad nooit tegen de eigen stam maar alleen tegen de buitenstaanders waarmee ze concurreren in de strijd om territoir en wijfjes. Sinds Darwin en de Darwinisten weten we dat, o wonder, mensen en chimpansees kinderen van één vader zijn.

Mensen en apen hebben van hun gemeenschappelijke voorouders zowel het instinct voor altruïsme als het instinct voor jihad meegekregen. De primaire bedoeling van jihad is de tegenstander te verzwakken door kleine acties waarbij wat buit en slachtoffers worden gemaakt. De eindoverwinning mag best ver weg of onhaalbaar zijn, dat is van later zorg. Ook het veroorzaken van angst is essentieel voor jihad. Uiteraard maakt jihad geen verschil tussen krijgers en niet-krijgers. Onder moderne mensen is jihad geëvolueerd tot oorlog. Natiestaten voeren ordelijk oorlog, keurig in uniform. Moderne natiestaten maken een deftig onderscheid tussen burgers en krijgers, en houden zich aan zelfbedacht oorlogsrecht. Mooi, maar het maakt oorlog niet minder vervelend. Onderdanen van natiestaten (u dus, hooggeëerd publiek) gaan op den duur aan een misverstand lijden: ze denken dat oorlog alleen maar op die moderne en ordelijke manier gevoerd kan worden. Sinds 9/11 horen we daarentegen weer te weten dat dat niet zo is. Het Engelse woord voor ‘oorlog’, war, is net als ons woord ‘oorlog’ verwant aan ‘verwarren’, ‘chaos scheppen’. De archeologie van de taal laat hier nog even zien dat oorlog het tegendeel van ordelijk is. Het Duitse woord voor ‘oorlog’, Krieg, is verwant aan ‘krijgen’, wat oorspronkelijk, net als het Arabisch woord jihad, ‘inspanning’, nl. om iets te verwerven, betekent. De betekenis ‘roven’ is een klein stapje verder. De Nederlandse dichter Vondel gebruikt het woord ‘krijgel’, wat ‘strijdlustig’, ‘twistziek’, betekent. Het moderne Nederlands kent nog het woord ‘kregel’. Is jihad een achterlijke vorm van oorlog? Is de islam een achterlijke cultuur? Nee, nee, en nog eens nee. (Slaat met bordenwisser op katheder.) Voor academisch onderzoek en veldwerk zijn alle culturen gelijkwaardig. Wie een cultuur onder de loep neemt en meteen begint te vergelijken met zijn eigen hoogstaande achtergrond, kan nooit en te nimmer een goede rapporteur worden. Het is ongebruikelijk, en ook verkeerd, bij de beschrijving van welke cultuur ook, te vermelden dat de cultuur van de beschrijver de voorkeur verdient of dat de aangetroffen culturele tradities barbaars zijn. Dat is maar goed ook, omdat als het anders was, de rapportages over andere culturen nog onleesbaarder zouden zijn dan thans al het geval is. Voor een burger (of krijger) die moet kiezen uit verschillende culturen ligt het daarentegen anders. Een burger mag, anders dan een cultureel antropoloog, wel degelijk zijn eigen cultuur de voorkeur geven boven die van anderen. Culturen zijn nu eenmaal niet hetzelfde, de ene cultuur verheerlijkt dichters, de andere romanschrijvers. De ene cultuur verheerlijkt altruïsme en bescheidenheid, de andere cultuur droomt van wereldoverheersing en heeft respect voor opschepperij. De ene cultuur bewondert slim- en sluwheid als die van Odysseus, de andere zelfopoffering als die van Jeanne d’Arc of Moeder Theresa. Culturen kunnen elkaar ook niet inhalen, er ligt geen marathonparkoers klaar, elke cultuur holt of kruipt een andere kant uit. Moeten we voor alle culturen evenveel respect hebben? Nee. Wel voor elk individu, dat schrijft althans de post-christelijke cultuur voor, andere culturen denken daar anders over, net zoals de chimpansee-stammen geen respect hebben voor hun buur-chimpansees. De academische neutrale houding ten opzichte van elke cultuur, ongeacht hoe die in elkaar steekt, en de post-christelijke opvatting dat elk individu, ongeacht zijn culturele achtergrond, alle respect verdient, hebben tesamen het Europees-Amerikaanse misverstand geschapen dat niet individuen maar culturen gelijkwaardig zijn en evenveel respect verdienen. Maar zelfs voor Europees-Amerikaanse goedmensen is het moeilijk evenveel respect te hebben voor de cultuur die de auto, de fiets, het internet en de antibiotica heeft bedacht als voor culturen die nog niet eens in staat zijn hun eigen rioolwater te zuiveren.