Geenstijl

Het Arabische woord ‘kalief’, خليفة , betekent ‘plaatsvervanger’, ‘stadhouder’. Denk bij ‘stadhouder’ niet aan steden of staten maar aan het Engelse instead dat ‘in plaats van’ betekent. In plaats van wie kwam de eerste kalief? De islam leert dat de eerste kalief in de plaats kwam van Mohammed, de Gezant van God. De eerste kalief, Aboe Bakr, regeerde vanuit Medina van 632-634. Zijn titel zou ‘plaatsvervanger van de Gezant van God’ hebben geluid. De tweede kalief, Omar, vond ‘de plaatsvervanger van de plaatsvervanger van de Gezant van God’ als titel niet geweldig. Omar zou de titel voor zijn opvolgers en zichzelf versimpeld hebben tot ‘plaatsvervanger van de Gezant van God’, kortweg kalief. Het is een mooi verhaal, maar het klopt niet met wat er te vinden is op munten uit die tijd. Daar staat eenvoudigweg ‘plaatsvervanger van God’, خليفة الله . Het gezag van iemand die God komt vervangen, strekt zich ver uit en is moeilijk te begrenzen. Ook wordt Mohammed niet genoemd in de formule ‘plaatsvervanger van God’. Het is moeilijk daar een verklaring voor te vinden die niet ketters is.

Alles wijst er op dat het begin van de islam een wilde tijd geweest is, waarin de kalief onbekommerd namens God de zaakjes van zijn onderdanen regelde en het religieuze gezag uitoefende zoals een paus het niet zou durven, zelfs al zou hij het willen. Er wordt wel geopperd dat de moslims in die begintijd het niet eens waren over de theologische rol van Mohammed, en dat daarom Mohammeds naam niet genoemd wordt in de titulatuur van de kalief. Waren we er maar bij geweest, dan wisten we zulke dingen. Wat er bekend is over die beginperiode van de islam, zeg de jaren 600-900, wekt de indruk dat het religieuze gezag in de islam oorspronkelijk bij de regerende kalief berustte, maar dat de kalief dat godsdienstige oppergezag langzaam kwijt geraakt is aan de beroepsmoslims. Het keerpunt in de strijd tussen kalief en beroepsmoslims zou gevallen kunnen zijn tijdens kalief Al-Ma’moen, 813-833. De kalief heeft deze strijd verloren, de beroepsmoslims hebben gewonnen. De beroepsmoslims benadrukken daarom dat zij ‘de erfgenamen van de profeten’ zijn, een formule die in een islamitische context aangeeft dat hun macht geen grenzen kent. De islam leert dat na Medina de kalief vervolgens in Damascus zetelde, en daarna in Bagdad van 750 tot 1250. De kaliefen in Bagdad raken al na anderhalve eeuw veel van hun daadwerkelijke macht kwijt. Dat weerspiegelt zich in titelinflatie elders. In 929 gaat de Arabische vorst van Andalusië zich kalief noemen: het kalifaat van Cordoba. In 909 had een vorst uit de Fatimidenclan in Tunesië hetzelfde gedaan. Vanuit bijna niets verovert deze Fatimidenkalief in de allerbeste ISIS/ISIL-stijl een groot deel van Noord-Afrika en het Midden-Oosten. Egypte valt in 969 in zijn handen: het kalifaat van Cairo. De Mamlukkensultans in Egypte maken rond 1250 een einde aan dat Fatimidenkalifaat, maar houden er na de val van Bagdad (1258) een huiskalief op na die kon bogen op afstamming van de echte kaliefen van Bagdad. In 1517 veroveren de Turken Egypte. De huiskalief van de Mamlukken krijgt dan weinig of eigenlijk: geen aandacht, maar later realiseren de Turkse Sultans, de Ottomanen, in Constantinopel, zich dat ‘kalief’ natuurlijk een mooie prestigieuze titel is en ze gaan die titel voluit gebruiken. Dat deden ze vooral ten behoeve van de moslims die onder niet-islamitische overheersing waren gekomen – ten gevolge van de militaire nederlagen van de Ottomaanse Turken, bijvoorbeeld tegen de Russen. De Krim speelde daarin een belangrijke rol. De Russen veroverden de Krim op de Turken, en de Sultan raakte de Krim wel kwijt, maar bleef, volgens het vredesverdrag, desalniettemin de kalief van de moslims die daar woonden. Het kalifaat globaliseert. Als Ataturk in maart 1924 het Ottomaanse kalifaat opheft, tegen veel adviezen in, veroorzaakt dat een schok in de islamitische wereld. Veel waarnemers waren van mening dat je beter een tamme kalief onder Turkse controle kon hebben, dan geen kalief, omdat ‘geen kalief’ zou leiden tot politiek-religieuze onrust. Die voorspelling is juist gebleken. Kort na de opheffing van het kalifaat in Turkije wordt in 1928 in Egypte de MoslimBroederschap opgericht. Die wil het kalifaat herstellen en de sharia invoeren, niet alleen in Egypte maar overal. De MB is de moederorganisatie van alle latere islamitische moordlustige jihadistische bewegingen. Als er straks weer een kalief op de troon zit, en dat nog wel in Bagdad, zal geen enkele islamitische organisatie zich tegen die kalief durven keren, of de droom van het wonderbaarlijk herstel van het kalifaat willen verstoren. De Jihad-bewegingen van China tot Nigeria zullen zich gewillig onder zijn banier verenigen. Aboe Bakr, aka Ibrahim, kalief te Bagdad. De islam wordt steeds interessanter.