Hans Jansen - Ibn Khaldoen
Wat is de meest nobele manier om iets in handen te krijgen en er de eigenaar van worden? Het ligt voor de hand om gewoon maar even kopen als een goede optie te zien, maar kopen is niet nobel, want dan maak je gebruik van de zwakte van de verkoper. Die heeft geld nodig en verkoopt daarom spullen. Dat is zwakte. Van zwakte gebruik maken is nooit nobel. Soms ligt het andersom en is het de koper die zwak staat, en zijn geld vrijwillig afgeeft om iets in handen te krijgen dat in de ogen van een ander zo overbodig is dat hij wel kwijt wil. Iets willen hebben dat een ander niet meer nodig heeft, is ook zwakte, en niet nobel. Maar wat is nu wèl een nobele manier om iets te verwerven? Dat is uiteraard een eerlijk gevecht van man tegen man, waarbij de sterkste wint, en eervol met zijn bezit aan de haal gaat. Daarom is krijger een eerzaam beroep, en handelaar niet. Daarom is oorlog voeren een edele kunst, en handel een verachtelijk bedrijf. Daarom genieten ridders ontzag, en worden handelaren geminacht.Zijn er mensen die zo denken? Ja zeker. Zie Ibn Khaldoen, een Arabisch middeleeuws auteur die eerbiedig wordt aangeduid als de vader van de sociologie. Het is moeilijk uit te maken of hij deze opvattingen over roof en koop alleen maar beschrijft of dat hij ze ook deelt. Maar het is een aardig portret van de mentaliteit van een bepaald soort woestijnbewoners uit de tijd dat er nog geen echte natie-staten waren.
Ibn Khaldoen leefde rond het jaar 1400, Tunesië. Hij meent dat een overheid alleen de benaming overheid verdient als die overheid er in slaagt zelf als enige ongestraft de wet te overtreden. En tegelijkertijd alle andere wetsovertreders weet af te straffen.
Ibn Khaldoen loopt daarmee, bijvoorbeeld, vooruit op het gedrag van de Europese Unie. Het verdrag van Lissabon (2007) geeft de EU grote macht maar legt ook beperkingen en regels op. De eurokraten vinden die macht wel een leuk hebbedingetje, maar lappen de beperkingen en de regels naar willekeur aan hun laars. Wie zal het ooit vergeten: Lidstaten mochten volgens de afspraak niet voor elkaars staatsschulden opdraaien maar toen Griekenland in moeilijkheden kwam, bleek de eurokratie boven de wet te staan en kon ineens alles, en wel met rente.
De lidstaten en de burgers daarentegen moeten uitkijken: die kunnen de directieven van de EU en de inhoud van het verdrag van Lissabon niet ongestraft naast zich neerleggen. De EU is dus, zie Ibn Khaldoen, effectief de overheid van de overheden.
Ibn Khaldoen ziet niet alleen scherp hoe een overheid rolt, hij biedt ook een redelijk overtuigende theorie aan over hoe maatschappelijke normen en waarden komen en gaan. Elke gevestigde orde gaat op den duur ten onder, voorspelt Ibn Khaldoen, omdat in een ordelijke welvarende zachte maatschappij de opvatting dat geweld schadelijk is, en niets oplost, steeds algemener en dominanter wordt. Dat gaat goed tot er uit de woestijn woestijnrovers opdoemen die onbekend zijn met die opvatting, en die zich met geweld (nobel! nobel!) meester maken van de macht. Daarna begint de cyclus opnieuw.
Het verhaal van Ibn Khaldoen doet denken aan de Amerikaanse filosoof Lee Harris die betoogt dat maatschappijen die welvarend en vreedzaam worden, en die daar de voordelen van inzien en er de vruchten van plukken, eenvoudigweg vergeten dat er kapers op de kust zijn. Die vergeetachtigheid wordt na een poosje door de kapers afgestraft.
Wanneer Ibn Khaldoen het over roof en koop heeft, schetst hij een wijd heersende mentaliteit. Dat blijkt, terzijde, ook uit de etymologie van het Arabisch en het Hebreeuws, twee talen die nauw verwant zijn: het woord dat in het Hebreeuws verkopen betekent, is in het Arabisch bedriegen gaan betekenen. Wie het wil nazoeken: het gaat om: مكر en מכר, allebei m-k-r.
Buiten de westerse moderne cultuur is er voorlopig weinig begrip voor het idee dat een overeenkomst, bv. tot koop, in principe voor beide kanten voordelig zal uitpakken, en welvaart produceert. Het is immers makkelijker vijfhonderd euro te verdienen dan zelf een televisietoestel te bouwen, en het is al helemaal makkelijker om 15 eurocent te verdienen dan zelf een ei te leggen.
Als rijkdom roof is, wekt rijkdom haat op, plus wrok, rancune en razernij. Denkt u. Maar dat hoeft niet zo te zijn. In grote delen van de wereld bestaat onverholen bewondering voor de bullebak die er zonder tegenprestatie in slaagt zijn medemens alles wat hij wil, af te nemen. In grote delen van de wereld worden mensen die vrijwillig hun geld afgeven, bijvoorbeeld voor een liefdadigheidsactie of (nood)hulp, geminacht. Het is niet vanzelfsprekend dat zulke culturele verschillen te overbruggen zijn.